Oświadczenie woli - Co to jest i kiedy oświadczenie woli jest nieważne?

8.1.2024

Co to jest oświadczenie woli?

Każde zachowanie się osoby, które ujawnia jej wolę w sposób dostateczny, w tym również przez ujawnienie tej woli w postaci elektronicznej. Oświadczenie woli, które ma być złożone innej osobie, jest złożone z chwilą, gdy doszło do niej w taki sposób, że mogła zapoznać się z jego treścią. Odwołanie takiego oświadczenia jest skuteczne, jeżeli doszło jednocześnie z tym oświadczeniem lub wcześniej. Oświadczenie woli, które ma być złożone innej osobie, nie traci mocy wskutek tego, że zanim do tej osoby doszło, składający je zmarł lub utracił zdolność do czynności prawnych, chyba że co innego wynika z treści oświadczenia, z ustawy lub z okoliczności.

Czym są wady oświadczenia woli?

Wady oświadczenia woli można rozumieć jako - określone w ustawie i ujęte w pewne typy - nierawidłowości, jakie mogą wystąpić przy podjęciu decyzji (aktu woli) lub przy jej uzewnętrznianiu (przejawie woli, czyli oświadczeniu), które powodują, że takie oświadczenie woli, jako wadliwe, jest lub też może być pozbawione prawnej skuteczności. W przypadku umów, będących zgodnym oświadczeniem woli co najmniej 2 podmiotów prawa cywilnego, wystąpienie wady oświadczenia woli ma oczywiste przełożenie na skuteczność całej umowy.

Wadą oświadczenia woli w prawie cywilnym nie jest więc jakakolwiek, w potocznym rozumieniu, nieprawidłowość woli czy jej uzewnętrznienie, lecz tylko taka, którą za wadę uznaje ustawa.

Przepisy Kodeksu cywilnego, dotyczące wad oświadczenia woli, nie mają jednak zastosowania do decyzji administracyjnych.

Wyróżnia się kilka typów wad oświadczenia woli, a mianowicie:

brak świadomości lub swobody,
groźbę,
błąd i podstęp,
pozorność.

Różnią się one między sobą charakterem i skutkami, jakie wywołują.

W sposób szczególny zozstał uregulowany wpływ wad oświadczenia woli na ważność małżeństwa, ale o tym w innym artykule.

Na czym polega wada braku świadomości lub swobody?

Nieważne jest oświadczenie woli złożone przez osobę, która z jakichkolwiek powodów znajdowała się w stanie wyłączającym świadome albo swobodne powzięcie decyzji i wyrażenie woli. Dotyczy to w szczególności choroby psychicznej, niedorozwoju umysłowego albo innego, chociażby nawet przemijającego, zaburzenia czynności psychicznych, np. z powodu nadużycia alkoholu, narkozy, wysokiej gorączki itp. (jednak nie samego zdenerwowania).

Dotyczy to również oświadczeń woli osoby prawnej (np. spółdzielni), z odpowiednim uwzględnieniem sposobu i formy, w jakiej kolegialne organy osoby prawnej podejmują uchwały.

Również w stosunkach pracy...

Wada oświadczenia woli polegająca na braku świadomości lub swobody została uregulowana w art. 82 Kodeksu cywilnego, który, co istotne, ma również (na podstawie art. 300 Kodeksu pracy) zastosowanie do stosunków pracy. Dzięki temu np. pracownik może powołać się na fakt, że jego oświadczenie woli, będące podstawą rozwiązania umowy o pracę w drodze porozumienia stron, zostało złożone w stanie wyłączającym świadome albo swobodne podjęcie decyzji i wyrażenie woli i w konsekwencji nie wywołuje skutków prawnych.

Jakie są przesłanki wystąpienia tej wady oświadczenia woli?

Brak swobody

Powzięcie decyzji i wyrażenie woli jest swobodne, gdy zarówno sam proces decyzyjny, jak i uzewnętrznienie woli nie były zakłócone przez destrukcyjne czynniki wynikające z aktualnych właściwości psychiki lub procesu myślowego w sposób wyłączający autonomiczne, czyli wolne (swobodne) działanie. Podstawowym kryterium jest tu całkowite zniesienie zdolności wyboru między taką lub inną decyzją.

Przyczyna wyłączająca swobodne powzięcie decyzji i wyrażenie woli musi tkwić w samym oświadczającym, a nie w sytuacji zewnętrznej, w jakiej się znalazł. Brak swobody musi być odniesiony do okoliczności wewnętrznych a nie zewnętrznych; przyczyna wyłączająca swobodne powzięcie decyzji musi być umiejscowiona w samym podmiocie składającym oświadczenie, a nie w jakiejś sytuacji zewnętrznej, w jakiej ta osoba została postawiona czy to przez kontrahenta, czy przez inne osoby. Źródło zakłóceń musi się znajdować wewnątrz osoby składającej oświadczenie woli - nie chodzi tu więc o czynniki czysto zewnętrzne, pod wpływem których oświadczenie zostało złożone. Ogólnie zatem można powiedzieć, że muszą zachodzić sytuacje wyłączające możliwość swobodnego, nieskrępowanego wyboru zachowania.

Nie można uznać, że taka wada wystąpiła w sytuacji, gdy podjęcie decyzji następuje w warunkach tylko presji psychicznej (np. groźby), nie wyłączającej jednak możliwości wyboru sposobu postępowania. Nie chodzi tu przykładowo o zawarcie przez stronę umowy niekorzystnej dla niej z powodu trudnej sytuacji ekonomicznej; taka sytuacja nie powoduje więc sama przez się nieważności oświadczenia woli.

Brak świadomości

Aby móc mówić o wspomnianej wadzie oświadczenia woli, brak świadomości musi dotyczyć zarówno powzięcia decyzji, jak i wyrażenia woli. Powody i rodzaj stanu wyłączającego świadomość nie mają znaczenia prawnego. Brak świadomości i swobody musi być przy tym zupełny (całkowity), dlatego o żadnym stopniowaniu tego stanu nie ma mowy. Najczęstszą przyczyną stanu wyłączającego normalne funkcjonowanie procesu decyzyjnego i mechanizmów uzewnętrzniania woli są choroby i różnego rodzaju zaburzenia psychiczne i nerwowe, rozwinięte zmiany miażdżycowe, uwiąd starczy, działanie narkotyków, alkoholu lub środków farmakologicznych.

W przypadku tej wady oświadczenia woli zachodzi upośledzenie działania funkcji psychicznych, pozwalających na właściwe rozeznanie znaczenia i skutków swego zachowania się oraz pokierowania swym postępowaniem. Jeżeli więc przykładowo osoba dotknięta schizofrenią paranoidalną zdawała sobie w okresie remisji sprawę z tego, że w czasie przyjmowania leków neuroleptycznych nie wolno jej pić alkoholu, to okoliczność ta nie wyłącza jeszcze wniosku, iż upośledzenie w działaniu funkcji psychicznych nie pozwoliło jej na właściwe rozeznanie znaczenia i skutków użycia alkoholu (przewidywanie), a zwłaszcza na pokierowanie swym postępowaniem (wola).

Ustalenie stanu świadomości jest sprawą stanu faktycznego i jego oceny na podstawie przeprowadzonej oceny dowodów przez sąd - zagadnienia te nie podlegają przy tym kontroli kasacyjnej. Ocena stanu świadomości wymaga uwzględnienia wszystkich okoliczności towarzyszących złożeniu oświadczenia woli mogących mieć wpływ na prawidłowe, tj. w pełni świadome, powzięcie decyzji i wyrażenie woli, np. faktu, że składający oświadczenie woli w ugodzie zawartej przed sądem korzystał z pomocy adwokata.

Wyłączenie świadomego powzięcia decyzji i wyrażenia woli może nastąpić bez całkowitej utraty świadomości, a jedynie przy takim ilościowym albo jakościowym nasileniu działających przyczyn, które powoduje, że powzięcie decyzji i wyrażenie woli było na tyle wadliwe, że nie było działaniem w pełni świadomym.

Do ustalenia, czy wadliwość taka w konkretnym przypadku miała miejsce, potrzeba z reguły wiadomości fachowych, którymi sąd nie dysponuje, co zazwyczaj wymaga powołania biegłego odpowiedniej specjalności. Opinia biegłego powinna być przy tym stanowcza, tj. wyraźnie i kategorycznie stwierdzać, czy w chwili złożenia oświadczenia woli składający znajdował się w stanie wyłączającym świadome albo swobodne powzięcie i wyrażenie woli. Oparcie jednak przez biegłego opinii na wysokim stopniu prawdopodobieństwa nie oznacza jeszcze, że opinia nie jest stanowcza.

Jakie są skutki tej wady oświadczenia woli?

Brak świadomości albo swobody powzięcia decyzji i wyrażenia woli wiąże się z sankcją w postaci bezwzględnej nieważności tak złożonego oświadczenia woli (jednak wyjątkowo dotknięte taką wadą uznanie dziecka jest tylko unieważnialne). Przykładowo wykazanie, wskutek wystąpienia ww. wady oświadczenia woli, nieważności lub unieważnienie umowy będącej źródłem zobowiązania wekslowego jest jednoznaczne ze stwierdzeniem nieistnienia tego zobowiązania.

Ustalenie nieważności umowy z tej przyczyny, że jedna ze stron złożyła oświadczenie woli w stanie wyłączającym świadome powzięcie decyzji, jest dopuszczalne nawet po śmierci tej strony, jeżeli materiał zebrany w sprawie wystarcza do udowodnienia, że stan taki istniał w chwili składania oświadczenia woli. Należący do kręgu spadkobierców ustawowych po osobie, która złożyła w takich okolicznościach oświadczenie woli, może żądać ustalenia nieważności umowy, dopiero po jej śmierci jako jej spadkobierca.

Omawiana wada może mieć również skutki przy czynnościach procesowych. Przykładowo dyspozycyjną czynność procesową (jak np. cofnięcie pozwu) strona może odwołać jedynie z przyczyn uznanych przez sąd za uzasadnione. Do takich przyczyn należą tak wady oświadczenia woli, jak i okoliczności powstałe następczo, umożliwiające cofnięcie czynności dokonanych pod każdym względem prawidłowo. Ocena skuteczności odwołania cofnięcia pozwu z powołaniem się na złożenie oświadczenia w stanie wyłączającym świadome oraz swobodne powzięcie decyzji i wyrażenie woli wymaga przy tym wiadomości specjalnych, a więc opinii biegłego (np. lekarza psychiatry).

Podstawa prawna:

ustawa z dnia 23 kwietnia 1964 r. - Kodeks cywilny (Dz.U. 1964 r., Nr 16, poz. 93, ze zm.)

A.J.
Zespół e-prawnik.pl