Spis treści
- Czym jest błąd jako wada oświadczenia woli?
- Jakie błędy są prawnie doniosłe?
- Przesłanki wystąpienia błędu prawnie doniosłego
- Skutki prawne błędu - jak się uchylić?
- Procedura uchylania się od skutków prawnych
- Terminy na uchylenie się od umowy
- Przypadki szczególne i wyjątki
- Praktyczne wskazówki i ostrzeżenia
Czym jest błąd jako wada oświadczenia woli?
Błąd jako wada oświadczenia woli to jedna z najczęściej występujących w praktyce nieprawidłowości przy zawieraniu umów. Występuje wtedy, gdy składający oświadczenie woli ma mylne wyobrażenie o rzeczywistości, które wpływa na jego decyzję o zawarciu umowy.
Definicja prawna błędu
Błędem jest niezgodne z rzeczywistością wyobrażenie o czynności prawnej, przy czym niezgodność może dotyczyć zarówno faktów, jak i prawa. Kodeks cywilny nie definiuje błędu wprost, lecz wskazuje, które z błędów są uważane za wadę oświadczenia woli.
Oświadczenie woli to każde zachowanie, z którego wynika - przy uwzględnieniu towarzyszących okoliczności, praktyki obrotu i zasad współżycia społecznego - zamiar wywołania określonego skutku prawnego, jak np. przeniesienia własności przy umowie sprzedaży.
Wady oświadczenia woli można rozumieć jako określone w ustawie nieprawidłowości, które mogą wystąpić przy podejmowaniu decyzji lub jej uzewnętrznianiu. Powodują one, że oświadczenie woli może być pozbawione prawnej skuteczności.
Jakie błędy są prawnie doniosłe?
Nie każdy błąd w potocznym rozumieniu stanowi wadę oświadczenia woli. Dla uznania błędu za doniosły prawnie musi on spełniać określone przesłanki:
Błąd co do treści czynności
Musi dotyczyć elementów składających się na treść umowy - np. właściwości przedmiotu, treści zobowiązań, charakteru czynności prawnej
Błąd istotny
Musi być na tyle ważny, że rozsądna osoba znająca prawdziwy stan rzeczy nie zawarłaby takiej umowy
Błędy nieistotne prawnie
Nie stanowią podstawy do uchylenia się od umowy:
- Niespełnienie oczekiwań co do sposobu wykonania umowy przez drugą stronę
- Użycie niewłaściwego określenia przedmiotu umowy, gdy nie ma rozbieżności między stronami (tzw. falsa demonstratio)
- Błędne prognozowanie przyszłych wydarzeń (błąd przewidywania)
- Mylne wnioskowanie z prawidłowo postrzeganych faktów
Przesłanki wystąpienia błędu prawnie doniosłego
Błąd co do treści czynności prawnej
Błąd musi być ściśle powiązany z treścią czynności prawnej, czyli odnosić się do któregokolwiek elementu składającego się na jej treść. Na treść czynności prawnej składają się nie tylko oświadczenia woli stron, ale także skutki wynikające z ustawy, zasad współżycia społecznego i ustalonych zwyczajów.
Przykład błędu co do treści
Błąd kupującego, który oczekiwał zmiany charakteru nabytej działki z rolnej na budowlaną, ale okazało się to niemożliwe z powodu przepisów miejscowego planu zagospodarowania przestrzennego, jest błędem dotyczącym treści umowy.
Istotność błędu - kryterium subiektywne i obiektywne
Błąd musi być istotny, co oznacza, że musi spełniać jednocześnie dwa kryteria:
Skutki prawne błędu - jak się uchylić?
W razie istotnego błędu co do treści czynności prawnej można uchylić się od skutków prawnych swego oświadczenia woli. Oznacza to, że umowa staje się nieważna z mocą wsteczną (ex tunc).
Ograniczenia dla umów z udziałem drugiej strony
Jeżeli oświadczenie woli było złożone innej osobie (np. przy zawieraniu umowy), uchylenie się od jego skutków prawnych jest dopuszczalne tylko gdy spełniona zostanie jedna z następujących przesłanek:
Błąd wywołany przez adresata
Druga strona wywołała błąd, chociażby w sposób niezawiniony
Wiedza o błędzie
Adresat wiedział o popełnionym błędzie
Możliwość zauważenia
Adresat mógł z łatwością błąd zauważyć
Wyjątek dla czynności nieodpłatnych
Powyższe ograniczenie nie dotyczy czynności prawnych nieodpłatnych (np. umowy darowizny). W takich przypadkach można uchylić się od skutków prawnych bez konieczności spełnienia dodatkowych warunków.
Procedura uchylania się od skutków prawnych
Forma oświadczenia
Uchylenie się od skutków prawnych oświadczenia woli złożonego pod wpływem błędu następuje przez oświadczenie złożone na piśmie osobie, której oświadczenie zostało złożone.
Terminy na uchylenie się od umowy
Termin roczny
Uprawnienie do uchylenia się wygasa z upływem roku od wykrycia błędu. Jest to termin prekluzyjny - po jego upływie umowa ulegnie konwalidacji i nie będzie można już kwestionować jej ważności.
Termin ten liczy się od momentu faktycznego wykrycia błędu, a nie od zawarcia umowy. Oznacza to, że jeśli błąd zostanie odkryty później, termin rozpocznie bieg od tego momentu.
Skutki uchylenia się
W wyniku skutecznego złożenia oświadczenia o uchyleniu czynność prawna staje się nieważna od początku (ex tunc). Skutki, które już powstały, zostają z mocą wsteczną przekreślone - dotyczy to zarówno skutków obligacyjnych, jak i rzeczowych.
Przypadki szczególne i wyjątki
Podstęp
Jeżeli błąd został wywołany przez drugą stronę podstępnie, uchylenie się od skutków prawnych może nastąpić także wtedy, gdy błąd nie był istotny lub nie dotyczył treści czynności prawnej.
Zniekształcenie przez posłańca
Zniekształcenie oświadczenia woli przez osobę użytą do jego przesłania (posłańca) ma takie same skutki jak błąd przy złożeniu oświadczenia. Dotyczy to m.in. przekłamań przez pocztę, telefon czy inne osoby pośredniczące w przekazaniu oświadczenia.
Szczególne regulacje
Przypadki szczególne
- Testament złożony pod wpływem błędu jest bezwzględnie nieważny
- Przyjęcie/odrzucenie spadku - podlega szczególnemu uregulowaniu z art. 1019 k.c.
Praktyczne wskazówki i ostrzeżenia
Przed uchyleniem się zastanów się
- Czy błąd rzeczywiście dotyczy treści czynności prawnej?
- Czy błąd jest obiektywnie istotny?
- Czy nie przekroczył termin roku od wykrycia błędu?
- Czy w przypadku umowy odpłatnej spełnione są dodatkowe przesłanki?
Zbieranie dowodów
Przed złożeniem oświadczenia o uchyleniu się warto zebrać dowody potwierdzające:
Istnienie błędu
Dokumenty, świadkowie, opinie biegłych potwierdzające mylne wyobrażenie o stanie faktycznym lub prawnym
Istotność błędu
Materiały pokazujące, że przy znajomości rzeczywistego stanu rzeczy umowa nie zostałaby zawarta
Dodatkowe przesłanki
W przypadku umów odpłatnych - dowody wywołania błędu lub wiedzy drugiej strony
Konsekwencje prawne
Pamiętaj, że uchylenie się od umowy oznacza jej nieważność od początku. Może to wiązać się z koniecznością:
- Zwrotu świadczeń już wykonanych
- Rozliczenia korzyści uzyskanych z umowy
- Naprawienia szkody wyrządzonej drugiej stronie w dobrej wierze
- Poniesienia kosztów związanych z rozwiązaniem umowy
Porada prawnika
Ze względu na złożoność materii i poważne konsekwencje prawne, przed uchyleniem się od umowy warto skonsultować sprawę z prawnikiem. Fachowa analiza pomoże ocenić szanse powodzenia i przygotować odpowiednią strategię działania.
Podstawa prawna
Regulacje dotyczące błędu jako wady oświadczenia woli znajdują się w:
- Art. 84-85 oraz art. 88 Kodeksu cywilnego
- Art. 86 k.c. (podstęp)
- Art. 1019 k.c. (spadki)