Zawarłeś umowę pod wpływem błędu? Uchyl się od skutków prawnych!

Błąd jako wada oświadczenia woli

Złożenie oświadczenia woli pod wpływem błędu stanowi jedną z wad oświadczenia woli. Wyjaśnijmy na początek to pojęcie.

Oświadczenie woli to każde zachowanie (nie tylko podjęte w zamiarze wywołania określonego skutku prawnego), z którego wynika - przy uwzglednieniu towarzyszących okoliczności praktyki obrotu o zasad współżycia społecznego - zamiar wywołania określonego skutku prawnego, np. przeniesienia własności przy umowie sprzedaży.

Wady oświadczenia woli można zaś rozumieć jako - określone w ustawie i ujęte w pewne typy - nierawidłowości, jakie mogą wystąpić przy podjęciu decyzji (aktu woli) lub przy jej uzewnętrznianiu (przejawie woli, czyli oświadczeniu), które powodują, że takie oświadczenie woli, jako wadliwe, jest lub też może być pozbawione prawnej skuteczności. W przypadku umów, będących zgodnym oświadczeniem woli co najmniej 2 podmiwoliotów prawa cywilnego, wystąpienie wady oświadczenia woli ma oczywiste przełożenie na skuteczność całej umowy. Poszczególne wady oświadczenia woli różnią się one między sobą charakterem i skutkami, jakie wywołują. Wadą oświadczenia woli w prawie cywilnym nie jest jakakolwiek, w potocznym rozumieniu, nieprawidłowość woli czy jej uzewnętrznienie, lecz tylko taka, którą za wadę uznaje ustawa.

O jaki błąd tu chodzi?

Skutki działania pod wpływem błędu regulują art. 84-85 oraz art. 88 Kodeksu cywilnego.

Błędem jest niezgodne z rzeczywistością wyobrażenie o czynności, przy czym niezgodność może dotyczyć zarówno faktów, jak i prawa. Kodeks cywilny nie definiuje błędu, lecz wskazuje, które z błędów w potocznym rozumieniu są uważane przez prawo za wadę oświadczenia woli, będącą podstawą do uchylenia się od skutków prawnych wadliwego oświadczenia.

Dla uznania błędu za doniosły w znaczeniu prawnym:

1. musi to być błąd co do treści czynności prawnej
2. i musi być błędem istotnym.  

Błąd dotyczy treści czynności prawnej, gdy jest z nią ściśle powiązany, tj. wiąże się z którymkolwiek elementem składającym się na jej treść. Czynnością prawną jest stan faktyczny, w skład którego wchodzi co namniej jedno oświadczenie woli, stanowiące uzewnętrznioną decyzję podmiotu prawa cywilnego wywołania określonych skutków cywilnoprawnych, z którym to stanem ustawa wiąże skutki  wyrażone w tym oświadczeniu, a także skutki prawne oświadczeniem nie objęte, ale wynikającez ustawy, zasad współżycia społecznego lub ustalonych zwyczajów. czynnością prawną jest zdarzenie prawne, które polega na świadomym zachowaniu się osoby fizycznej czy organu osoby prawnej, w którym przejawia się dążenie do osiągnięcia określonych skutkó cywilnoprawnych.

Na treść czynności prawnej składa się więc oświadczenie czy oświadczenia woli, a w przypadku niektórych czynności także pewne inne elementy (np. do ustanowienia zastawu na rzeczy ruchomej potrzebne jest, poza umową między zasdawcą a zastawnikiem, co do zasady również wydanie rzeczy) - w pełni zrekonstruowane na podstawie odpowiednich reguł interpretacyjnych. Błąd prawnie doniosły może więc dotyczyć np. właściwości przedmiotu czynności prawnej (np. sprzedawanej rzeczy), treści zachowań określonych w czynności prawnej czy oceny, czy jest to w ogóle czynność prawna oraz jakiego rodzaju. 

Przykład:

Błąd kupującego, którego oczekiwania na zmianę charakteru nabytej działki z rolnej na rekreacyjną nie spełniły się, jest błędem dotyczącym treści umowy.

Można powoływać się tylko na błąd uzasadniający przypuszczenie, że gdyby składający oświadczenie woli nie działał pod wpływem błędu i oceniał sprawę rozsądnie, nie złożyłby oświadczenia tej treści (tzn. błąd istotny).

Błąd musi więc być subiektywnie istotny, tj. stanowić przyczynę sprawczą danego oświadczenia woli.

Ponadto cecha istotności błędu musi być zobiektywizowana; subiektywny pogląd składającego oświadczenie nie wystarcza. Zobiektywizowany charakter błędu wynika z odwołania się do przypuszczenia, jak by się w tej sytuacji zachował człowiek oceniający sprawę rozsądnie i nie działający pod wpływem błędu, to znaczy, czy złożyłby oświadczenie tej samej treści. Błąd jest obiektywnie istotny, gdy żaden rozsądny człowiek, znający prawdziwy stan rzeczy, nie złożyłby oświadczenia tej treści. 

Błąd w znaczeniu wady oświadczenia woli to błąd postrzegania, w odróżnieniu od błędu przewidywania i wnioskowania, które należąc do sfery motywacyjnej podejmowanej czynności prawnej tworzą pobudkę, pod wpływem której wyrażone zostało oświadczenie woli uznane następnie przez oświadczającego za „błąd”, gdy okazało się, że oświadczenie nie osiągnęło zamierzonego i przewidywanego celu (np. błędne prognozowanie wyników działalności gospodarczej).

Kodeks cywilny przyjmuje podział błędów na błędy co do treści czynności prawnej i błędy nie dotyczące treści czynności prawnej (np. pobudka). Jednak nie można powiedzieć, iż pobudka nie ma żadnego znaczenia prawnego. Jeśli do treści czynności prawnej włączona została określona motywacja, to błąd w pobudce, który sam w sobie jest prawnie obojętny i nie uzasadnia uchylenia się od skutków oświadczenia woli na podstawie, urasta do błędu istotnego co do treści czynności prawnej.

Przykład:

Nie stanowi podstawy do uznania oświadczenia woli za wynik błędu prawnie doniosłego w powyższym znaczeniu przykładowo:

• niespełnienie się oczekiwań osoby dokonującej czynności prawnej co do określonego rozwoju zdarzeń, np. niespełnienie oczekiwań strony umowy odnośnie do sposobu jej wykonania przez drugą stronę i związane z tym twierdzenie, że nie doszło do właściwego wykonania umowy;
• użycie niewłaściwego określenia przedmiotu umowy, co do którego nie ma rozbieżności między stronami, np. nazwanie obrazu ikoną, choć nie należy on do tego rodzaju malarstwa, czyli tzw. falsa demonstratio;  
• użycie w umowie małżonków zawartej w formie aktu notarialnego sformułowania o „zniesieniu wspólności ustawowej”, gdyż nie stoi to na przeszkodzie uznaniu, że jest to umowa o wyłączenie tej wspólności, bowiem o charakterze umowy decyduje jej istota, a nie nazwa. 

Jakie są skutki błędu?

W razie więc istotnego błędu co do treści czynności prawnej można uchylić się od skutków prawnych swego oświadczenia woli.

Możliwość uchylenia się od skutków prawnych oświadczenia woli zachodzi nie tylko wtedy, gdy błąd dotyczy okoliczności faktycznych, ale również wtedy, gdy błąd dotyczy okoliczności prawnych, przy czym musi być on istotny i odnosić się do treści oświadczenia woli. Po uchyleniu się od skutków swego oświadczenia woli błądzący nie może domagać się od sądu doprowadzenia do obowiązywania czynności prawnej o takiej treści, jakiej życzyłby sobie błądzący, gdyby nie popełnił błędu.

Oświadczenie o uchyleniu się od skutków prawnych oświadczenia woli złożonego w innej sprawie pod wpływem błędu może zostać złożone przez przedstawiciela.

A co jeśli oświadczenie woli było złożone innej osobie?

Jeżeli jednak oświadczenie woli było złożone innej osobie (np. przy zawieraniu umowy), uchylenie się od jego skutków prawnych dopuszczalne jest tylko wtedy, gdy błąd został wywołany przez tę osobę, chociażby bez jej winy, albo gdy wiedziała ona o błędzie lub mogła z łatwością błąd zauważyć. W tym przypadku dla uchylenia się od skutków prawnych musi zatem zostać spełniona choć jedna z następujących przesłanek:

• błąd został wywołany przez adresata oświadczenia, chociażby w sposób niezawiniony,
• adresat o błędzie wiedział
• albo adresat mógł z łatwością błąd zauważyć.

Ograniczenie powyższe nie dotyczy jednak czynności prawnej nieodpłatnej (np. umowy darowizny). W tym przypadku dla uchylenia się od skutków prawnych nie musi być spełniony żaden z ww. dodatkowych warunków. Nie ma więc potrzeby dowodzić, iż np. osoba, której oświadczenie woli zostało złożone, wywołała błąd.

W jaki sposób można uchylić się od skutków prawnych złożonego oświadczenia woli?

Uchylenie się od skutków prawnych oświadczenia woli, które zostało złożone innej osobie pod wpływem błędu (lub groźby), następuje przez oświadczenie złożone tej osobie na piśmie.  Uprawnienie do uchylenia się wygasa: w razie błędu - z upływem roku od jego wykrycia.

Oświadczenia woli złożone pod wpływem błędu (i groźby) są od chwili złożenia dotknięte nieważnością względną - są wzruszalne i mogą zostać pozbawione skutków prawnych przez uchylenie się od nich. Może tego dokonać jedynie osoba uprawniona lub jej przedstawiciel i następcy prawni pod tytułem ogólnym. W razie więc uchylenia się w ww. terminie oświadczenia te stają się od początku (ex tunc) bezwzględnie nieważne. W przeciwnym zaś razie ulegają konwalidacji z chwilą bezskutecznego upływu terminu do uchylenia się albo zrzeczenia się uchylenia przez oświadczenie woli złożone w dowolnej formie drugiej stronie i ich ważność nie może być już kwestionowana. Możność uchylenia się od skutków wadliwego oświadczenia woli jest tzw. prawem podmiotowym kształtującym, którego realizacja następuje przez złożenie innej osobie (z reguły drugiej stronie czynności prawnej) stosownego oświadczenia woli na piśmie, przy czym uprawnienie to wygasa po upływie określonego terminu.

W wyniku skutecznego złożenia oświadczenia o uchyleniu się od skutków prawnych czynność prawna staje się nieważna od początku, ponieważ oświadczenie o uchyleniu działa z mocą wsteczną (ex tunc) - od momentu dokonania czynności prawnej. Z tego względu czynność ta nie może wywierać żadnych skutków, zaś te, które powstały, zostają z mocą wsteczną przekreślone, co dotyczy zarówno skutków o charakterze obligacyjnym, jak i prawnorzeczowym. 

Oświadczenie o uchyleniu powinno być złożone w zwykłej formie pisemnej osobie będącej adresatem oświadczenia złożonego pod wpływem błędu (lub groźby), a w razie braku konkretnego adresata - osobie zainteresowanej nim. Jest to forma dla celów dowodowych (ad probationem). Uchylenie może też nastąpić w drodze powództwa przeciwko tej osobie (wówczas pozew spełnia wymaganie formy pisemnej, a datą uchylenia się jest chwila doręczenia pozwu drugiej stronie) albo też w drodze zarzutu w procesie w piśmie procesowym albo do protokołu sądowego. Równoważne z oświadczeniem woli złożonym w formie pisemnej jest oświadczenie woli złożone w postaci elektronicznej (opatrzone kwalifikowanym podpisem elektronicznym).

Zniekształcenie oświadczenia woli przez osobę użytą do jego przesłania

Jak stanowi Kodeks cywilny, zniekształcenie oświadczenia woli przez osobę użytą do jego przesłania ma takie same skutki, jak błąd przy złożeniu oświadczenia. Chodzi tu o przeinaczenie oświadczenia woli przez posłańca, którym jest każdy, kto pośredniczy w przekazaniu go adresatowi, np. poczta, telegraf, telefon i każda osoba uczestnicząca w tej czynności.

Pamiętaj, że:

• uchylić się od skutków prawnych swego oświadczenia woli można tylko w razie istotnego błędu co do treści czynności prawnej;  
• testament złożony pod wpływem błędu jest bezwzglednie nieważny;
• uchylenie się od oświadczenia o przyjęciu lub odrzuceniu spadku złożonego pod wpływem błędu (lub groźby) następuje z zastrzeżeniem szczególnego uregulowania zawartego w art. 1019 Kodeksu cywilnego;
• do unieważnienia uznania dziecka potrzebne jest orzeczenie sądowe (art. 82 K.r.o.); ze względu na szczegółowe uregulowanie terminu dochodzenia unieważnienia uznania dziecka z powodu wady oświadczenia woli uznającego w przepisie art. 80 § 1 Kodeksu rodzinnego i opiekuńczego nie mają do tego powództwa zastosowania terminy przewidziane w art. 88 § 2 K.c.; Dotyczy to odpowiednio również oświadczenia osoby, której zgoda jest potrzebna do ważności uznania;
• przepis art. 84 § 1 K.c., który w stosunkach pracy ma odpowiednie zastosowanie na podstawie art. 300 Kodeksu pracy, zezwala na uchylenie się od skutków prawnych oświadczenia woli złożonego pod wpływem błędu. 

Podstawa prawna:

• ustawa z dnia 23 kwietnia 1964 r. Kodeks cywilny (Dz.U. 1964 r., Nr 16, poz. 93, ze zm.).

A.J.
Zespół e-prawnik.pl