Przyczyny nieważności testamentu
Polskie prawo spadkowe w odniesieniu do dokonywania rozrządzeń majątkowych na wypadek śmierci stoi na gruncie zasady swobody testowania. Swoboda ta nie oznacza jednak dowolności dokonywania rozrządzeń, wręcz przeciwnie – swoboda testowania istnieje w granicach przewidzianych przez prawo. Przepisy wyznaczają pewien katalog nakazów i zakazów, od spełnienia których uzależniona jest ważność testamentu.
Nieważność testamentu
Jeśli spadkodawca da posłuch ustanowionym normom prawnym, w pozostałym, nieuregulowanym zakresie może działać swobodnie. W przypadku jednak, gdy spadkodawca nie zastosuje się do obowiązujących uregulowań, testament przez niego sporządzony zostanie dotknięty sankcją nieważności.
Polski system prawny przewiduje nieważność testamentu jako skutek następujących zdarzeń:
- brak zdolności testowania;
- brak osobistego sporządzenie testamentu;
- naruszenie zakazu testamentów wspólnych;
- wystąpienie wad oświadczeń woli;
- naruszenie przepisów dotyczących formy sporządzenia testamentu;
- brak woli testowania.
Przed przystąpieniem do krótkiej charakterystyki powyższych okoliczności zauważyć należy, iż w przypadku braku zdolności testowania, braku osobistego sporządzenia testamentu, naruszenia zakazu testamentów wspólnych oraz braku woli testowania nie zachodzi klasyczny przypadek nieważności czynności prawnej. Otóż czynność dokonana przy wystąpieniu wskazanych sytuacji w ogóle nie może być uznana za sporządzenie testamentu, co oznacza, iż nie jest to skuteczna, ważna czynność sporządzenia testamentu. Jednak wzgląd na podobieństwo skutków przemawia za omówieniem wymienionych czynności łącznie.
Kto może sporządzić testament?
Możność sporządzenia testamentu zależy od posiadania tzw. zdolności testowania. Pod tym pojęciem kryje się zdolność do sporządzenia i odwołania testamentu. Prawo przyznaje tę zdolność wszystkim, którzy posiadają pełną zdolność do czynności prawnych.
Pełną zdolność do czynności prawnych posiadają zaś osoby pełnoletnie. Pełnoletnim jest z kolei ten, kto ukończył lat osiemnaście, a także małoletni (tj. poniżej osiemnastego roku życia), który zawarł związek małżeński. Oznacza to, że sporządzić ważny testament mogą osoby pełnoletnie, czyli te, które ukończyły osiemnaście lat, a jeżeli nie osiągnęły wskazanego wieku, zawarły związek małżeński.
Kto zatem nie może sporządzić ważnego testamentu?
Będą to osoby, które nie posiadają pełnej zdolności do czynności prawnych, a więc:
- osoba, która nie ukończyła osiemnastego roku życia (chyba że zawarła związek małżeński),
- osoba ubezwłasnowolniona całkowicie albo częściowo oraz
- osoba, dla której ustanowiono doradcę tymczasowego w toku postępowania o ubezwłasnowolnienie.
Testamenty sporządzone przez wymienione osoby nie wywołają zamierzonych skutków prawnych, gdyż z punktu widzenie prawa nie będą czynnościami ważnymi.
Czy można sporządzić testament przez przedstawiciela?
Sporządzenie testamentu jako czynność ściśle osobista wyklucza dokonanie jej przez przedstawiciela. Jeśli więc jakakolwiek osoba – poza spadkodawcą – dokona rozrządzenia jego majątkiem na wypadek śmierci, rozrządzenie takie nie wywoła żadnego skutku prawnego, nie będzie to bowiem ważna czynność sporządzenia testamentu.
Czy można sporządzić testament wspólnie?
Jako że pojęcie testament ma w doktrynie praw dwa znaczenia, również termin testament wspólny można rozumieć dwojako. Jeśli pojęcie testament używane jest w znaczeniu czynności, sporządzenie testamentu wspólnego oznacza dokonanie czynności testowania przez co najmniej dwie osoby. W odniesieniu do pewnych testamentów nie istnieje możliwość, z uwagi na ich formę, wspólnego ich sporządzenia; dotyczy to testamentu ustnego. W drugim znaczeniu pojęcie testament występuje jako dokument zawierający ostatnią wolę spadkodawcy; sporządzenie więc wspólnego testamentu w tym rozumieniu oznaczałoby sporządzenie dokumentu, który zawiera rozrządzenia co najmniej dwóch osób.
W przypadku testamentu własnoręcznego, jeżeli treść dokumentu zawierałaby obok siebie rozrządzenia kilku spadkodawców, byłby to testament wspólny. Nic natomiast nie stoi na przeszkodzie, by testament własnoręczny sporządzić w ten sposób, że najpierw jeden spadkodawca wyrazi swą wolę i opatrzy dokument podpisem, a następnie kolejny testator dokona takiej samej czynności.
Wobec ustawowego zastrzeżenia, iż testament może zawierać rozrządzenia tylko jednego spadkobiercy, niedopuszczalne jest sporządzanie testamentów wspólnych. Toteż dokumenty zawierające rozrządzenia kilku spadkodawców dokonane tak, jak w przykładzie pierwszym dotyczącym testamentu własnoręcznego, nie mogą być uznane za ważny testament; nie wywołują tym samym żadnych skutków prawnych.
Jakie wady oświadczenia woli wywołują nieważność testamentu?
Spośród kilku wad oświadczeń woli znanych przepisom prawa, na gruncie regulacji spadkowych jedynie kilka znajduje zastosowanie. Oto one:
- działanie w stanie wyłączającym świadome albo swobodne powzięcie decyzji i wyrażenie woli;
- działanie pod wpływem błędu;
- działanie pod wpływem groźby.
Działanie w stanie wyłączającym świadome albo swobodne powzięcie decyzji i wyrażenie woli oznacza podejmowanie działania podczas pewnych stanów trwałych, jak np. choroba psychiczna, niedorozwój umysłowy czy inne zaburzenie czynności psychicznych. Nie kwalifikują się tu jednak czynności dokonane w okresach tzw. przejawów świadomości, a zatem wtedy, kiedy chory działa z należytym rozeznaniem. Wyłączenie świadomego albo swobodnego podjęcia decyzji i wyrażenia woli może być także następstwem pewnych stanów krótkotrwałych, jak np. upojenia alkoholowego, pozostawania pod wpływem środków odurzających (zwłaszcza narkotyków), stanu nieprzytomności spowodowanego wysoką gorączką lub schorzeniami starczymi, a także hipnozy.
Sporządzenie testamentu przez osobę pozostającą w jednym z tych stanów jest nieważne (chyba, że osoba ta znajduje się akurat w stanie świadomości).
Błąd oznacza mylne wyobrażenie o rzeczywistości.
W przypadku sporządzania testamentu znaczenie ma tylko taki błąd, który uzasadnia przypuszczenie, że gdyby spadkobierca nie działał pod wpływem błędu, nie sporządziłby testamentu tej treści. Jeśli więc spadkodawca, mniemając, że jego jedyne dziecko nie żyje, zapisze cały swój majątek fundacji charytatywnej, a po śmierci spadkodawcy okaże się, że potomek jednak żyje, może on powoływać się na okoliczność, iż spadkodawca działał pod wpływem błędu (bowiem gdyby wiedział, że dziecko żyje, nie sporządziłby testamentu tej treści). Testament sporządzony pod wpływem błędu jest nieważny.
Działanie pod wpływem groźby oznacza sytuację, że ktoś wywiera na spadkodawcę presję psychiczną lub fizyczną. Spadkodawca działa więc w sytuacji pewnej obawy. Jako, że każde takie działanie wpływa na ograniczenie swobody testowania, jest zatem bezprawne, a testament sporządzony w takich okolicznościach uważa się za nieważny.
W przypadku wad oświadczeń woli przy sporządzaniu testamentu ważne jest, że powoływać się na nieważność testamentu z ich powodu może każdy, kto ma w tym interes. Termin do powołanie się wynosi trzy lata od dowiedzenia się o przyczynie nieważności, nie więcej jednak niż dziesięć lat od otwarcia spadku (tj. śmierci spadkodawcy).
Zobacz: Oświadczenie woli - Co to jest i kiedy oświadczenie woli jest nieważne?
Co oznacza naruszenie przepisów dotyczących formy testamentu?
Testamentu nie można sporządzić w dowolnej formie. Prawo przewiduje obowiązek zachowania odpowiedniej formy, by testament mógł być uznany za ważny. Niezachowanie przepisanej prawem formy przewidzianej dla sporządzenie testamentu skutkuje nieważnością takiej czynności prawnej.
Kiedy występuje brak woli testowania?
Przepisy prawa przewidują, że dla ważności sporządzenia testamentu musi istnieć po stronie testującego wola testowania. Jeśli istnieje uzasadnione przypuszczenie, iż spadkobierca sporządził testament bez woli wywołania skutku w postaci rozrządzenia swym majątkiem na wypadek śmierci, czynność taka nie może być uznana za skuteczne, ważne sporządzenie testamentu. Będzie tak zwłaszcza w przypadku, gdy spadkodawca testuje nie na serio.
Pamiętaj, że:
- Ważność testamentu zależy od spełnienia szeregu warunków, a w przypadku ich niespełnienia testament jest nieważny i ma miejsce spadkobranie ustawowe,
- Testamentu nie można sporządzić w dowolny sposób i w dowolnej formie.
Podstawa prawna:
- Ustawa z dnia 23 kwietnia 1964 r. - Kodeks cywilny (Dz.U. 1964 r., Nr 16, poz. 93, ze zmianami).
Michał Włodarczyk
Radca Prawny
Skomentuj artykuł - Twoje zdanie jest ważne
Czy uważasz, że artykuł zawiera wszystkie istotne informacje? Czy jest coś, co powinniśmy uzupełnić? A może masz własne doświadczenia związane z tematem artykułu?