Czym jest testament? Wiadomości ogólne

30.7.2022

Na wstępie należy zaznaczyć, iż w polskiej terminologii prawa termin „testament” występuje w dwóch znaczeniach. Po pierwsze, rozumiany jest jako czynność prawna o określonych cechach (o czym niżej). Po drugie, testamentem nazywany jest także dokument, obejmujący treścią oświadczenie woli testatora (czyli sporządzającego testament). Przedmiotem niniejszego omówienia będzie testament w pierwszym znaczeniu.

Swoboda testowania – co to takiego?

Przepisy prawa cywilnego jednoznacznie określają przestrzeń, wewnątrz której podmioty prawa mogą swobodnie się poruszać bez obawy narażenia się na konsekwencje prawne. Tak np. w zakresie umów każdemu wolno zawrzeć umowę sprzedaży z dowolną osobą i prawo nie będzie ingerować w tak powstały stosunek prawny, o ile nie wykroczy on poza zakreślone ramy (tzn. np. przedmiotem sprzedaży nie będzie broń czy narkotyki). W granicach prawa spadkowego, będącego wszak gałęzią prawa cywilnego, także istnieje pewien zakres swobody, jakkolwiek mniejszy niż w przypadku choćby przywołanych umów. W prawie spadkowym swoboda testowania oznacza, iż każda osoba fizyczna (czyli człowiek), może dysponować swoim majątkiem na wypadek śmierci. Dysponowanie takim prawem nazywa rozrządzeniem majątkiem, a poszczególne postanowienia tej czynności – rozrządzeniami (np. powiada się, iż testament zawiera właśnie rozrządzenia określonego testatora, zwane także inaczej postanowieniami). Zauważyć jednak wypada, iż swoboda testowania nic nie mówi o formie, w jakiej rozrządzeń majątkowych dokonywać należy. Czy zatem można ich dokonywać w dowolnej formie?

W jakiej formie dokonywać rozrządzeń majątkowych?

Żadne nowoczesne ustawodawstwo nie dopuszcza sytuacji, by rozrządzenia dokonywane mogły być w dowolnej formie. Rozrządzenia takie, mające za przedmiot cały majątek określonej osoby, stanowią kwestię nazbyt ważką, by mogła zostać oddana swobodnej dyspozycji osób zainteresowanych, przy całkowitym wyłączeniu nadzoru ze strony państwa. Tym samym przepisy prawa zawierają normy określające formy, w jakich należy dokonywać rozrządzeń, by wywołały one żądane skutki. Wszelkie rozrządzenia zdziałane bez zachowania określonych wymogów będą zatem nieważne. Niektóre systemy prawne dopuszczają alternatywnie dwie formy rozrządzeń: umowy o spadek oraz testament.

Czym są umowy o spadek?

Umowy takie polegają na rozrządzeniu swym majątkiem na wypadek śmierci w drodze dwustronnego porozumienia. Spadkodawca umawia się ze spadkobiercą, że ten po jego śmierci odziedziczy całość lub część jego majątku. Cechą charakterystyczną tych umów jest brak możliwości ich odwołania poprzez działanie jedynie spadkodawcy. Oznacza to, iż spadkodawca, chcący rozwiązać umowę ze spadkobiercą, musiałby uzyskać na to zgodę właśnie spadkobiercy. Rozwiązanie takie nie daje się pogodzić z pierwotnymi intuicjami, które jedynie od woli spadkodawcy uzależniają losy jego majątku po śmierci. Dlatego umowy o spadek w polskim prawie są zakazane. Tym samym jedyną formą rozrządzeń majątkowych na wypadek śmierci jest testament.

Jakie dokładnie są formy testamentu?

Kodeks cywilny wymienia kilka różnych możliwości sporządzenia testamentu. Jego najbardziej oczywistą formą jest tzw. testament własnoręczny (holograficzny), gdzie spadkodawca własnoręcznie spisuje testament, opatruje go datą, a na koniec podpisuje.
Następną opcją sporządzenia testamentu jest uczynienie tego w formie aktu notarialnego. Rozwiązanie o tyle dobre, że można korzystać z możliwości, jakie otwiera zapis windykacyjny (o czym niżej), a ponadto notariusz winien zwrócić uwagę na wszelkie mogące się pojawić problemy.
Testament można sporządzić również w taki sposób, że spadkodawca ogłasza ustnie (testament allograficzny) swoją wolę w obecności wójta (burmistrza/prezydenta miasta) oraz dwóch pełnoletnich świadków, z tym zastrzeżeniem, że (jak i w każdym wypadku sporządzania testamentu) nie może być świadkiem osoba, dla której przewidziano w testamencie jakąkolwiek korzyść, a także najbliższa rodzina spadkodawcy.

Dodatkowo, istnieje również pewien wachlarz testamentów szczególnych, których sporządzenie jest usprawiedliwione nadzwyczajnymi okolicznościami.
I tak, jeśli istnieje obawa rychłej śmierci spadkodawcy lub jeżeli w danej sytuacji dochowanie formy testamentu jest co najmniej bardzo utrudnione, można oświadczyć ostatnią wolę ustnie w obecności co najmniej 3 świadków. Zatwierdzenia takiego testamentu dokonuje się przez spisanie jego treści i podpisanie przez spadkodawcę i minimum 2 świadków, a jeśli tak się nie stało, to w okresie 6 miesięcy od otwarcia spadku treść testamentu można stwierdzić na podstawie zeznań świadków.

Istnieje również tzw. testament podróżny, gdzie sporządza się go przed dowódcą (lub jego zastępcą) polskiego statku morskiego lub powietrznego.

Ostatnim rodzajem testamentu szczególnego jest testament wojskowy.

Jakie są cechy testamentu?

Testament, jako pewien rodzaj czynności prawnej, charakteryzuje się obecnie określając go następującymi cechami:

testament jest czynnością jednostronną, co oznacza, iż do swej ważności nie wymaga wspólnego działania kilku osób. Co więcej, testamenty wspólne są zakazane. Niewątpliwie istnieją pewne formy testamentów (np. allograficzny, notarialny), które dla swej ważności wymagają przy ich sporządzaniu obecności poza testatorem także innych osób (np. świadków). Osoby te jednak nie mają wpływu na treść rozrządzeń, która zależy wyłącznie od woli spadkodawcy. Tym samym spadkodawca może sporządzić testament w samotności, korzystając z formy testamentu własnoręcznego;
testament nie jest skierowany do określonego adresata. Testament może zostać odnaleziony w długi czas po otwarciu spadku i dokonaniu jego działu, co nie oznacza, iż taki testament nie będzie ważny;
testament ma charakter osobisty, czyli musi zostać sporządzony przez testatora, a nie np. przez pełnomocnika, pomocnika, służbę itp.;
testament, aby był ważny, musi zostać sporządzony w jednej z przepisanych prawem form. Oświadczenie spadkodawcy nie zachowujące wymogów formalnych, nie będzie uznane za testament, a tym samym nie wywoła zamierzonych skutków prawnych;
testament jest odwołalny. Testator może w każdym czasie po sporządzeniu testamentu odwołać wszystkie jego postanowienia lub tylko niektóre. Testator może także pozostawić kilka testamentów o różnej treści, co w pewnych wypadkach będzie oznaczało odwołanie niektórych z nich;
testament wywołuje skutki na wypadek śmierci, tzn. skutki te pojawiają się dopiero z chwila śmierci spadkodawcy – nie wcześniej.

Zapis windykacyjny

Wprowadzoną do kodeksu nowością jest możliwość rozrządzania przedmiotami spadku poprzez tzw. zapis windykacyjny, co znacząco rozszerzyło swobodę testowania. Możliwość jego sporządzenia ogranicza się tylko do testamentu notarialnego. Do podstawowych jego cech należą:

Decydujący wpływ testatora na określenie jakie konkretnie przedmioty przypadną poszczególnym spadkobiercom.
Przedmiotem zapisu windykacyjnego mogą być: rzeczy oznaczone co do tożsamości (np. obraz Jacka Malczewskiego), zbywalne prawa majątkowe, przedsiębiorstwo lub gospodarstwo rolne, ustanowienie użytkowania lub służebności (np. prawo przejazdu przez działkę).

Pamiętaj, że:

Rozrządzeń majątkowych według obowiązującego prawa polskiego można dokonywać jedynie w drodze testamentu. Jeżeli spadkodawca nie zostawi testamentu, uważa się, iż aprobuje porządek dziedziczenia wyznaczony przez ustawę i tym samym dziedziczenie następuje w myśl ustawy (postanowień kodeksu cywilnego).

Podstawa prawna:

ustawa z dnia 23 kwietnia 1964 r. - Kodeks cywilny (Dz.U. 1964 r., Nr 16, poz. 93, ze zmianami).

Zespół
e-prawnik.pl