Zapis w testamencie - co to takiego?
W myśl polskiego prawa spadkowego spadek może zostać odziedziczony bądź w drodze spadkobrania ustawowego (tzn. wg kolejności wyznaczonej przez ustawę), bądź w drodze spadkobrania testamentowego (tj. wtedy, gdy spadkodawca pozostawi ważny testament). W przypadku testamentu każdy musi zawierać rozrządzenia majątkowe (zwane też postanowieniami), czyli określone dyspozycje majątkowe na wypadek śmierci. Rozrządzeniem majątkowym na wypadek śmierci będzie więc m.in. powołanie spadkobiercy do całości spadku (np. „ustanawiam jedynym spadkobiercą mojego syna A”), bowiem z chwilą śmierci testatora całość spadku przypadnie na rzecz spadkobiercy. Wśród różnych rodzajów rozrządzeń wymienić także należy m.in. zapis.
Czym jest zapis?
Na wstępie wypada poczynić uwagę natury terminologicznej; otóż po wielokroć w języku potocznym daje się słyszeć, że spadkobierca zapisał komuś dom, samochód itd. Najczęściej w przypadkach tych nie chodzi o zapis w znaczeniu, jakie mu przydaje prawo, ale o dziedziczenie w ogólności.
Istota zapisu w znaczeniu prawnym polega bowiem na tym, iż zapisobierca (tzn. osoba uprawniona z tytułu zapisu, tj. ta, której coś zapisano), jakkolwiek otrzymuje określoną korzyść majątkową ze spadku, nie staje się jednak spadkobiercą, co w konsekwencji oznacza, iż nie odpowiada za długi spadkowe.
Najprościej rzecz ujmując – z zapisem mamy do czynienia wtedy, gdy spadkodawca rozrządza określoną korzyścią majątkową, np. przedmiotem (obraz, samochód, komplet biżuterii, klaser ze znaczkami) na rzecz określonej osoby, przy czym osoby tej nie powołuje na spadkobiercę. Po śmierci spadkodawcy cały majątek przechodzi na spadkobierców, w tym rzecz zapisana dla zapisobiercy, jednak zapisobiercy przysługuje roszczenie przeciwko spadkobiercy o wydanie rzeczy.
Przykład:
A sporządził testament następującej treści: "chcę, aby mój cały majątek przypadł memu bratu B, ale obraz matki wiszący w salonie zapisuję siostrze C". W tym przypadku cały majątek bez względu na jego wielkość przejdzie na własność B (także obraz), ale C będzie mogła skutecznie żądać od B wydania należnego jej obrazu.
Jakie są zalety zapisu?
Przede wszystkim posługując się zapisem spadkodawca może w sposób najdoskonalszy i możliwie najprecyzyjniej dysponować określonymi dobrami wchodzącymi w skład jego majątku. Przedmiotem zapisu może być bowiem ściśle określona rzecz, która trafi do rąk zapisobiercy.
Pamiętać bowiem należy, iż nawet wskazanie w testamencie, że określona rzecz ma przypaść jednemu ze spadkobierców, nie powoduje, że rzecz ta w rzeczywistości trafi do adresata. O tym, komu przypadnie jaka rzecz ze spadku, decyduje dopiero podział majątku spadkowego. Może więc być tak, że osoba, której spadkodawca chciał przeznaczyć określoną rzecz, wcale jej nie otrzyma.
Przykład:
Do spadku po sobie A powołał B i C w częściach równych. W testamencie A wspomniał, że chciałby, by jeden z dwóch domów (o wartości 100 tys.) i samochód (o wartości 40 tys.) przypadł B, natomiast by C otrzymał drugi dom (o wartości 200 tys.), samolot (o wartości 500 tys.) i grunty wchodzące w skład spadku (o wartości 160 tys.). Wartość spadku wynosi więc milion, czyli każdemu należy się po 500 tys. (gdyż dziedziczą po 1/2). Chcąc uszanować ostatnią wolę A, trzeba by stwierdzić, iż B otrzyma korzyści majątkowe równe 140 tys., zaś C otrzyma resztę (tj. 860 tys.). Tym samym, by zachować równość między spadkobiercami (dziedziczą bowiem po równo), C, jeśli chciałby zostawić sobie wskazane rzeczy, musiałby spłacić B w wysokości 360 tys. Łatwiej jednak będzie, gdy C zatrzyma samolot, zaś reszta rzeczy przypadnie B – wtedy obaj otrzymają udziały spadkowe w wysokości 500 tys., ale niestety wola spadkodawcy nie zostanie uszanowana. By temu zapobiec, A mógłby posłużyć się zapisem i zapisać określone rzeczy B i C, przy czym wartość tych rzeczy wskazywałaby na udziały obu spadkobierców (nie dziedziczyliby po równo, ale odpowiednio w wysokości 14/100 i 86/100 spadku).
Ponadto zapis może służyć do wyposażania określonych osób w korzyści majątkowe, przy jednoczesnym uszczuplaniu stanu posiadania dziedziców. W skrajnych przypadkach nietrudno sobie wyobrazić sytuacji, gdy cały majątek spadkowy został rozdysponowany w drodze zapisów, natomiast spadkobiercom pozostaje jedynie zaspokojenie długów spadkowych. By zapobiec takim praktykom, ustawodawca wprowadza regułę, w myśl której przeznaczenie określonej osobie korzyści majątkowych, które wyczerpują prawie cały spadek, pociąga za sobą – w razie wątpliwości – uznanie takiej osoby nie za zapisobiercę, ale za spadkobiercę powołanego do całego spadku. Oczywiście powyższą zasadę stosuje się odpowiednio także do przypadków, gdy rozdysponowanie przedmiotów w drodze zapisów nastąpiło na rzecz kilku osób.
Kto może być zapisobiercą?
Pozycję zapisobiercy wyznacza się w oparciu o przepisy dotyczące spadkobierców, w szczególności regulujące zdolność do dziedziczenia oraz niegodność dziedziczenia. Odsyłając do właściwych porad zaznaczyć należy, iż nie może być zapisobiercą osoba, która nie żyje w chwili otwarcia spadku (tj. śmierci spadkodawcy), jak również osoba prawna, która w tym momencie nie istnieje. W drodze wyjątku dopuszcza się jednak zapisobranie dzieci nienarodzonych oraz fundacji ustanowionych w testamencie.
Kto jest zobowiązany z tytułu zapisu?
Określenie osoby zobowiązanej z tytułu zapisu jest o tyle istotne, iż osoba taka jest dłużnikiem zapisobiercy, tzn. musi zapisobiercy świadczyć to, na co opiewa zapis. Jako że przedmiot zapisu jest częścią spadku, zobowiązanym z tytułu zapisu może być spadkobierca, zarówno testamentowy (tzn. wyznaczony w testamencie), jak i ustawowy (tj. wskazany przez ustawę, gdy testament tego nie czyni). Ponadto prawo dopuszcza, by zobowiązanym był inny zapisobierca, co w konsekwencji prowadzi do tzw. dalszego zapisu. Tytułem przykładu można wskazać sytuację, gdy A odziedziczył spadek (jest spadkobiercą), ale musi wykonać zapis w postaci darowizny 10 tys. na rzecz B (B jest zapisobiercą), natomiast B musi wykonać zapis w postaci obdarowania C kwotą 1,5 tys. (C jest dalszym zapisobiercą).
Jak wykonać zapis?
Skoro obciążony zapisem jest dłużnikiem zapisobiercy, powinien na jego rzecz spełnić określone świadczenie. Świadczenie to polega na zawarciu umowy o odpowiedniej treści. Jeśli np. przedmiotem zapisu jest koń, obciążony i uprawniony z zapisu muszą zawrzeć umowę przenoszącą własność zwierzęcia. Roszczenie zapisobiercy powstaje co do zasady z chwilą ogłoszenia testamentu (wtedy staje się wymagalne), zaś przedawnia się z upływem lat pięciu od chwili wymagalności zapisu.
Pamiętaj, że:
- Zapis ma charakter majątkowy,
- Zapis może się znaleźć jedynie w testamencie i musi wskazywać osobę uprawnioną (albo osoby).
Podstawa prawna:
- Ustawa z dnie 23 kwietnia 1964 r. Kodeks cywilny (Dz. U. 1964 r., Nr 16, poz. 93, ze zmianami)
Michał Włodarczyk
Radca Prawny
Skomentuj artykuł - Twoje zdanie jest ważne
Czy uważasz, że artykuł zawiera wszystkie istotne informacje? Czy jest coś, co powinniśmy uzupełnić? A może masz własne doświadczenia związane z tematem artykułu?