Odpowiedzialność karna podmiotów zbiorowych

W dniu 28 listopada 2003 r. wchodzi w życie ustawa o odpowiedzialności podmiotów zbiorowych za czyny zabronione pod groźbą kary (Dz. U. z 2002r. Nr 197 poz. 1661). Ustawa ta określa zasady odpowiedzialności podmiotów zbiorowych za czyny zabronione pod groźbą kary jako przestępstwa lub przestępstwa skarbowe oraz zasady postępowania w przedmiocie takiej odpowiedzialności.

Podmioty zbiorowe, o których jest mowa w ustawie to osoby prawne (przykładowo spółki akcyjne, spółki z ograniczoną odpowiedzialnością, fundacje, spółdzielnie, stowarzyszenia) oraz jednostki organizacyjne niemające osobowości prawnej (np. spółki osobowe, takie jak spółka jawna, komandytowa itd.), z wyłączeniem Skarbu Państwa, jednostek samorządu terytorialnego i ich związków oraz organów państwowych i samorządu terytorialnego. Podmiotem zbiorowym o którym mowa w ustawie jest również spółka handlowa z udziałem Skarbu Państwa, jednostki samorządu terytorialnego lub związku takich jednostek, spółka kapitałowa w organizacji, podmiot w stanie likwidacji oraz przedsiębiorca niebędący osobą fizyczną, a także zagraniczna jednostka organizacyjna.

Odpowiedzialność podmiotów zbiorowych, o których mowa powyżej związana jest z czynami zabronionymi popełnionymi przez osoby fizyczne związane z danym podmiotem zbiorowym. Ściślej mówiąc odpowiedzialność ta odnosi się do czynów zabronionych, popełnionych przez osobę fizyczną:

1. działającą w imieniu lub w interesie podmiotu zbiorowego w ramach uprawnienia lub obowiązku do jego reprezentowania, podejmowania w jego imieniu decyzji lub wykonywania kontroli wewnętrznej albo przy przekroczeniu tego uprawnienia lub niedopełnieniu tego obowiązku (np. członkowie zarządu osoby prawnej),
2. dopuszczoną do działania w wyniku przekroczenia uprawnień lub niedopełnienia obowiązków przez osobę, o której mowa w pkt 1,
3. działającą w imieniu lub w interesie podmiotu zbiorowego, za zgodą lub wiedzą osoby, o której mowa w pkt 1 (np. pełnomocnicy, prokurenci),
4. będącą przedsiębiorcą.

Odpowiedzialność podmiotów zbiorowych uzależniona jest jednak od łącznego spełnienia kilku warunków. Otóż odpowiedzialność ta zachodzi w sytuacji, gdy:

1. zachowanie osoby fizycznej, wypełniające znamiona czynu zabronionego, przyniosło lub mogło przynieść podmiotowi zbiorowemu korzyść, chociażby niemajątkową,
2. popełnienie przestępstwa lub przestępstwa skarbowego przez osobę fizyczną zostało stwierdzone prawomocnym wyrokiem skazującym, nakazem karnym, prawomocnym orzeczeniem o zezwoleniu na dobrowolne poddanie się odpowiedzialności lub prawomocnym orzeczeniem warunkowo umarzającym postępowanie albo prawomocnym orzeczeniem o umorzeniu postępowania z powodu okoliczności wyłączających ściganie sprawcy,
3. zostanie stwierdzony co najmniej brak należytej staranności w wyborze osoby, o której mowa powyżej w kpt.
   

   3 i 4, lub co najmniej brak należytego nadzoru nad tą osobą albo gdy organizacja działalności tego podmiotu nie zapewnia uniknięcia popełnienia czynu zabronionego, a mogło je zapewnić zachowanie należytej, wymaganej w danych okolicznościach ostrożności przez osobę, o której mowa w pkt. 1 lub 4 (osobę uprawnioną do reprezentowania i zarządzania lub przedsiębiorcę).

Podkreślić należy, iż odpowiedzialność podmiotu zbiorowego nie wyłącza odpowiedzialności cywilnej sprawcy za szkodę, jego odpowiedzialności administracyjnej lub innej indywidualnej odpowiedzialności prawnej sprawcy. Oznacza to, że oprócz podmiotu zbiorowego, za własny czyn odpowiadać będzie także jego sprawca.

Katalog przestępstw, za które podmiot zbiorowy ponosi odpowiedzialność szczegółowo został określony w art. 16 tejże ustawy. W szczególności należy tutaj wymienić przestępstwa:

1. przeciwko obrotowi gospodarczemu (np. pranie brudnych pieniędzy)
2. przeciwko obrotowi pieniędzmi i papierami wartościowymi (np. podrabianie i przerabianie środków płatniczych)
3. łapownictwa i płatnej protekcji
4. przeciwko ochronie informacji
5. przeciwko wiarygodności dokumentów (np. podrabianie dokumentów)
6. przeciwko mieniu (np. przestępstwo oszustwa)
7. przeciwko wolności seksualnej i obyczajności (np. utrwalanie treści pornograficznych z udziałem małoletnich)
8. przeciwko środowisku
9. przeciwko porządkowi publicznemu
10. przeciwko własności intelektualnej,
11. skarbowe.

Sankcje związane z odpowiedzialnością podmiotu zbiorowego są szeroko rozbudowane. Podstawową karą jest kara pieniężna ustalana w wysokości do 10% przychodu określonego w trybie przepisów o podatku dochodowym od osób prawnych, osiągniętego w roku podatkowym poprzedzającym wydanie orzeczenia. Nadto wysokość kary uzależniona jest od przestępstwa popełnionego przez osobę fizyczną. Ponadto sąd orzeka przepadek przedmiotów i korzyści majątkowych pochodzących z czynu zabronionego, równowartości przedmiotów lub korzyści majątkowej pochodzących chociażby pośrednio z czynu zabronionego.

Dodatkowo sąd może również orzec inne środki karne. W szczególności może to być zakaz promocji lub reklamy prowadzonej działalności, zakaz korzystania z dotacji lub subwencji, zakaz ubiegania się o zamówienia publiczne.
Dodatkowym uszczerbkiem związanym z orzeczeniem odpowiedzialności podmiotu zbiorowego może być publiczne ogłoszenie wyroku. Ponadto dane podmiotu zbiorowego zostają umieszczone w Krajowym Rejestrze Karnym.

Postępowanie w sprawie orzeczenia odpowiedzialności podmiotu zbiorowego wszczyna się na wniosek prokuratora lub pokrzywdzonego. Jeżeli podstawą odpowiedzialności jest czyn nieuczciwej konkurencji, z wnioskiem może również wystąpić Prezes Urzędu Ochrony Konkurencji i Konsumentów. Co istotne, jeżeli wniosek składa pokrzywdzony, powinien być on sporządzony i podpisany przez adwokata lub radcę prawnego.

Jeżeli zabezpieczenie prawidłowego prowadzenia postępowania tego wymaga, jeszcze przed jego wszczęciem, można wystąpić do właściwego sądu o wydanie postanowienia o zabezpieczeniu na mieniu podmiotu zbiorowego grożącej kary pieniężnej lub przepadku. Dotyczy to w szczególności sytuacji, gdy istnieje zagrożenie, że w trakcie trwania postępowania z podmiotu zbiorowego zostaną wyprowadzone środki lub przedmioty, w wyniku czego nie będzie możliwe wykonanie orzeczonej kary pieniężnej lub przepadku przedmiotów.

Postępowanie w sprawie odpowiedzialności podmiotów zbiorowych za czyny zagrożone pod groźbą kary prowadzone jest zgodnie z przepisami kodeksu postępowania karnego z pewnymi wyjątkami określonymi w ustawie. Ustawa określa między innymi krąg podmiotów biorących udział w rozprawie, szczególne przepisy dotyczące postępowania dowodowego, właściwość miejscową i rzeczową sądów.
Od wyroku sądu pierwszej instancji na mocy przedmiotowej ustawy, wnioskodawcy i podmiotowi zbiorowemu przysługuje prawo do wniesienia apelacji. Kasacja może być natomiast wniesiona jedynie przez Prokuratora Generalnego lub Rzecznika Praw Obywatelskich.

Zatarcie orzeczenia stwierdzającego odpowiedzialność podmiotu zbiorowego za czyn zabroniony pod groźbą kary następuje z mocy prawa z upływem 10 lat od wykonania lub darowania albo przedawnienia wykonania kary pieniężnej, przepadku, zakazów oraz podania wyroku do publicznej wiadomości