Ignorantia iuris nocet (łac. nieznajomość prawa szkodzi) - ta rzymska paremia w najpełniejszy sposób wyraża zasadę obowiązującą w dotychczasowym prawie spadkowym, w szczególności w regulacji dotyczącej przyjęcia lub odrzucenia spadku. Przepisy, które nadal obowiązują i będą stosowane w sprawach spadkowych, w których otwarcie spadku już nastąpiło albo nastąpi przed wejściem w życie nowelizacji, dają podstawę prawną do tego by uznać, że spadkobierca, który w ustawowym terminie nie złoży oświadczenia o odrzuceniu spadku lub o przyjęciu spadku z dobrodziejstwem inwentarza, przyjmuje spadek wprost. W praktyce często niewiedza powodowała, że spadkobiercy, którzy w sposób milczący przyjęli spadek wprost, dziedziczyli aktywa wchodzące w skład spadku i jednocześnie odpowiadali za długi spadkowe, nie tylko majątkiem odziedziczonym, ale również własnym, bowiem obie masy majątkowe się scalały. Nowe przepisy zmieniają naczelną zasadę prawa spadkowego i pod rządzami znowelizowanej regulacji spadkobierca, który nie złoży żadnego oświadczenia w ustawowym terminie, przyjmie spadek z dobrodziejstwem inwentarza, a nie jak dotychczas – wprost. Nowelizacja została podpisana przez Prezydenta RP i oczekuje na publikację w Dzienniku Ustaw.1 Ustawodawca przewidział 6 miesięczne vacatio legis.
Zmianie nie ulegną ogólne reguły dotyczące terminu do złożenia oświadczenia woli o przyjęciu bądź odrzuceniu spadku. Zgodnie z art. 1015 § 1 KC oświadczenie o przyjęciu lub odrzuceniu spadku może być złożone w ciągu sześciu miesięcy od dnia, w którym spadkobierca dowiedział się o tytule swego powołania. Termin do złożenia oświadczenia woli, o którym mowa w art. 1015 § 1 KC ma charakter terminu zawitego, co oznacza, że uprawnienie spadkobiercy wygasa wraz z jego upływem i termin nie może zostać przywrócony.
Aktualne pozostaną również reguły dotyczące zasad ustalania początku biegu terminu do złożenia oświadczenia o przyjęciu lub odrzuceniu spadku. Zgodnie z przepisami, które nie ulegają zmianie, bieg terminu do złożenia oświadczenia rozpoczyna się od dnia, w którym spadkobierca dowiedział się o tytule swojego powołania do dziedziczenia. Początek biegu tego terminu każdorazowo winien być dla każdego spadkobiercy ustalany indywidualnie. Nie powinna też nas dziwić sytuacja, w której termin ten zakończy swój bieg w różnym czasie dla różnych osób, choć powołani do dziedziczenia mają ten sam stopień pokrewieństwa wobec spadkodawcy i np. zostali zawiadomieni o tytule swojego dziedziczenia na skutek odrzucenia spadku przez swoich wspólnych wstępnych, bądź spadkobierca został uznany za niegodnego dziedziczenia. Taka sytuacja często ma miejsce w przypadku, gdy postępowanie spadkowe toczy się przed sądem i zawiadamiani w różnych terminach odbierają sądowe przesyłki. Wówczas naturalnym jest, że dla każdego z nich termin może rozpoczynać i kończyć bieg w innym czasie. Dla rozpoczęcia biegu terminu z art. 1015 § 1 KC nie ma znaczenia świadomość spadkobiercy, że termin na złożenie oświadczenia zaczął biec, ale świadomość okoliczności uzasadniających powołanie do spadku spadkobiercy.2
Początek biegu terminu na złożenie oświadczenia o przyjęciu bądź odrzuceniu spadku może mieć też znaczenie dla okoliczności posiadania przez spadkobiercę zdolności do czynności prawnych. Taki pogląd wyraził Wojewódzki Sąd Administracyjny w Bydgoszczy , który w wyroku z dnia 29 grudnia 2009r., przyjął, że niezłożenie przez stronę stosownego oświadczenia, w sytuacji gdy na początku terminu, o którym mowa w art. 1015 § 1 k.c., nie miała pełnej zdolności do czynności prawnych, oznacza, że przyjęła ona spadek z dobrodziejstwem inwentarza, nawet gdy w trakcie sześciomiesięcznego okresu tę zdolność nabyła.
Omawiając tematykę przyjęcia bądź odrzucenia spadku należy również zwrócić uwagę, na zasadę która pozostanie aktualna pod rządami nowych przepisów, a dotyczy dziedziczenia przez małoletnich. Oświadczenie o przyjęciu bądź odrzuceniu spadku w imieniu małoletniego może być dokonane przez przedstawiciela ustawowego, jednakże należy mieć na uwadze fakt, iż jest to czynność przekraczająca zakres zwykłego zarządu majątkiem dziecka i zgodnie z regulacją zawartą w kodeksie rodzinnym i opiekuńczym, czynność ta winna zostać poprzedzona zezwoleniem sądu na dokonanie takiej czynności. Złożenie wniosku w sądzie nie przerywa biegu terminu, ale go zawiesza, co oznacza, że po wyrażeniu przez sąd zgody na podjęcie wnioskowanej czynności, 6 miesięczny termin na złożenie oświadczenia biegnie dalej. Omawiana kwestia została poruszona w uzasadnieniu postanowienia z dnia 15 lipca 2005 r., IV CK 20/05, w którym Sąd Najwyższy wskazał, że zgodnie z utrwalonym orzecznictwem Sądu Najwyższego, czynność prawna dotycząca majątku małoletniego, dokonana przez przedstawiciela ustawowego bez uprzedniego zezwolenia sądu opiekuńczego wymaganego przez przepisy art. 101 § 3 i art. 156 KRO. jest nieważna i nie może być konwalidowana. Nie chodzi tu o zgodę osoby trzeciej w rozumieniu art. 63 KC, która może być udzielona także ex post, ale o zezwolenie organu państwa stanowiące materialnoprawną przesłankę dopuszczalności czynności prawnej.
Analizę nowelizacji należy rozpocząć od uzasadnienia projektu ustawy, w którym wskazano, że: „celem projektowanej regulacji jest zmiana przepisów dotyczących ustawowych skutków braku oświadczenia spadkobiercy w przedmiocie przyjęcia lub odrzucenia spadku w taki sposób, aby brak owego oświadczenia powodował skutek ustawowy w postaci przyjęcia spadku z dobrodziejstwem inwentarza, a więc ograniczającego odpowiedzialność spadkobiercy tylko do wartości ustalonego w inwentarzu stanu czynnego spadku, a nie jak to ma miejsce obecnie przyjęcia prostego, a więc bez ograniczenia odpowiedzialności za długi spadkowe tj. zarówno mieniem spadkowym jak i mieniem własnym. Asumptem do nowelizacji była swoista pułapka pojawiająca się w obecnych przepisach kodeksu cywilnego. Polega ona na przyjęciu niezwykle doniosłych skutków prawnych (przyjęcia spadku bez ograniczenia odpowiedzialności za długi spadkowe) w przypadku, gdy spadkobierca nie złoży w przewidzianym terminie oświadczenia o przyjęciu lub odrzuceniu spadku. (…) Projektodawcy podkreślili, że obecna regulacja stawia w uprzywilejowanej pozycji wierzycieli spadkodawcy (przede wszystkim duże instytucje finansowe), a krzywdzi spadkobierców. Taka sytuacja powoduje swoisty dramat tysięcy spadkobierców, który poprzez nieznajomość prawa są zobowiązani do ponoszenia nieograniczonej odpowiedzialności za długi spadkodawców.
Dlatego też projektodawcy zaproponowali odwrócenie obecnie obowiązującej reguły, aby uchronić spadkobierców od niezwykle negatywnych skutków swojej niewiedzy prawnej.”
W związku z powyższym, jak uprzednio wskazywano, zmianie ulegnie w szczególności art. 1015 § 2 KC, który po nowelizacji będzie brzmiał w sposób następujący: „Brak oświadczenia spadkobiercy w terminie określonym w § 1 jest jednoznaczny z przyjęciem spadku z dobrodziejstwem inwentarza.” Konsekwencją powyższego jest modyfikacja art. 1031 § 2 KC, który otrzyma brzmienie: „W razie przyjęcia spadku z dobrodziejstwem inwentarza spadkobierca ponosi odpowiedzialność za długi spadkowe tylko do wartości ustalonego w wykazie inwentarza albo spisie inwentarza stanu czynnego spadku. Powyższe ograniczenie odpowiedzialności odpada, jeżeli spadkobierca podstępnie pominął w wykazie inwentarza lub podstępnie nie podał do spisu inwentarza przedmiotów należących do spadku lub przedmiotów zapisów windykacyjnych albo podstępnie uwzględnił w wykazie inwentarza lub podstępnie podał do spisu inwentarza nieistniejące długi.” Powyższe ma zapobiec celowemu zaspakajaniu przez spadkobierców wyłącznie jednego lub niewielu wierzycieli spadkowych, podczas gdy spadkobierca ma wiedzę o innych długach spadkowych. Nowelizacja znacznie osłabia pozycję wierzyciela, jednak ten przepis dale wierzycielom namiastkę ochrony ich interesów.
Ustawodawca wprowadza nowelizacją obok istniejącego już spisu inwentarza dokonywanego przez komornika instytucję tzw. prywatnego spisu inwentarza – wykazu inwentarza. Zmiana ta nastąpi na skutek dodania po art. 1031 KC nowych przepisów art. 10311-10314 KC. Wykaz inwentarza będzie fakultatywny, a złożyć go będzie mógł spadkobierca, który przyjął spadek z dobrodziejstwem inwentarza, zapisobierca windykacyjny lub wykonawca testamentu. Wyżej wymienione podmioty będą mogły złożyć wykaz inwentarza w sądzie albo przed notariuszem. Wykaz złożony przed notariuszem zostanie objęty protokołem. Przepisy nie będą nakładały obowiązku składania odrębnych wykazów przez poszczególnych spadkobierców, zapisobierców czy wykonawców, a wręcz przeciwnie - dopuszczalnym będzie złożenie wspólnego wykazu inwentarza przez więcej niż jeden podmiot. Ustawodawca wskazał, że w wykazie inwentarza należy z należytą starannością ujawnić przedmioty należące do spadku oraz przedmioty zapisów windykacyjnych, z podaniem ich wartości według stanu i cen z chwili otwarcia spadku, a także długi spadkowe i ich wysokość według stanu z chwili otwarcia spadku. W przypadku pominięcia jakiegoś składnika spadku, będzie istniała możliwość uzupełnienia wykazu.
Ustawodawca zdecydował, że wykaz inwentarza składany w sądzie, sporządzany będzie według ustalonego wzoru. Ponadto ustawodawca wskazał elementy jakie koniecznie będą musiały być zawarte we wzorze. Wzór i sposób udostępniania druków wzoru wykazu inwentarza pozostawiono Ministrowi Sprawiedliwości, który na mocy delegacji ustawowej ujmie to w rozporządzeniu.
Przy omawianiu tych kwestii wspomnieć należy o nowelizacji Kodeksu postępowania spadkowego, w zakresie związanym z prawem spadkowym, a dotyczącym poszerzenia kręgu podmiotów mogących być pełnomocnikami. Zgodnie z nowym art. 87 § 1 KPC „pełnomocnikiem będzie mógł być adwokat lub radca prawny, a w sprawach własności przemysłowej także rzecznik patentowy, a ponadto osoba sprawująca zarząd majątkiem lub interesami strony oraz osoba pozostająca ze stroną w stałym stosunku zlecenia, jeżeli przedmiot sprawy wchodzi w zakres tego zlecenia, współuczestnik sporu, jak również małżonek, rodzeństwo, zstępni lub wstępni strony oraz osoby pozostające ze stroną w stosunku przysposobienia.”
Nowelizacja art. 87 KPC umożliwi dalszym wstępnym strony (dziadkom, pradziadkom) pełnienie funkcji pełnomocnika w postępowaniu cywilnym. Jak wskazano w uzasadnieniu projektu ustawy: „Występujące obecnie ograniczenie co do możliwości ustanowienia pełnomocnikiem strony w postępowaniu sądowym dalszych wstępnych (dziadków, pradziadków) nie wydaje się mieć przekonującego uzasadnienia. Sytuacja taka nie tylko ogranicza stronie możliwość wyboru pełnomocnika, ale również dyskryminuje dalszych wstępnych strony. Zachodzące w ostatnich latach zmiany społeczne, w szczególności zwiększająca się długość życia oraz wydłużający się okres sprawności fizycznej i intelektualnej obywateli, są dodatkowymi argumentami przemawiającymi za przyznaniem prawa do reprezentacji strony w procesie nie tylko rodzicom - jak ma to miejsce obecnie - ale wszystkim wstępnym. Na konieczność zmiany art. 87 k.p.c. w tym właśnie kierunku uwagę zwrócił Rzecznik Praw Obywatelskich w piśmie z dnia 15 października 2012 r. (znak RPO - 706763 - V/12/TS).”3
Nowelizację ocenić należy pozytywnie. Po raz kolejny mamy okazję obserwować jak utarte zwyczaje zostają przez ustawodawcę wprowadzone w postaci przepisów do obowiązującego stanu prawnego. Podobnym zjawiskiem był zapis windykacyjny, który ustawodawca wprowadził stosunkowo niedawno do ustawy. Spadkodawcy uprzednio w testamentach wskazywali, że konkretne osoby dziedziczyć mają określone przedmioty, co jednak w ustawowym znaczeniu mogło mieć jedynie wymiar procentowy, na tle wartości całego spadku, przy dziale spadkowym i w żaden sposób nie gwarantowało, że spadkobierca otrzyma wskazany przedmiot.
Odnosząc się do powyżej omówionych zmian w zakresie przyjęcia i odrzucenia spadku oraz instytucji wykazu inwentarza wskazać należy, że zgodnie z uzasadnieniem projektu ustawy, zmiany te mają uchronić spadkobierców przed niekorzystnymi dla nich skutkami milczących oświadczeń woli oraz zawęzić ich odpowiedzialność za długi spadkowe do wartości aktywów spadkowych. Dużym krokiem na przód jest możliwość sporządzania tzw. prywatnych spisów inwentarza czyli wykazów inwentarza, które będzie można składać w sądzie spadku, sądzie właściwym dla spadkobiercy czy u notariusza, co bez wątpienia odciąży komorników, zimniejszy koszty postępowań i skróci ich czas.
1 http://www.sejm.gov.pl/Sejm7.nsf/PrzebiegProc.xsp?nr=990
2 J. Pisuliński, Niektóre problemy związane z terminem do złożenia oświadczenia o przyjęciu lub odrzuceniu spadku, Rejent 1992, nr 6, s. 54
3 Uzasadnienie projektu ustawy o zmianie ustawy - Kodeks cywilny, ustawy - Kodeks postępowania cywilnego oraz niektórych innych ustaw, Sejm RP VII kadencji, Nr druku: 2707