Zachowek

Podstawa prawna

Niniejsza opinia została sporządzona na podstawie przepisów:

- ustawy z dnia 25 lutego 1964 r. Kodeks rodzinny i opiekuńczy (Dz.U.1964.9.59) – dalej: k.r.o.,

- ustawy z dnia 23 kwietnia 1964 r. Kodeks cywilny (Dz.U.1964.16.93) – dalej: k.c.,

z uwzględnieniem wskazań doktryny i orzecznictwa.

Opinia prawna

W celu udzielenia odpowiedzi na zadane pytania, w pierwszej kolejności należy przybliżyć przepisy Kodeksu rodzinnego i opiekuńczego odnoszące się do małżeńskich ustrojów majątkowych.

Jak stanowi art. 31 § 1 k.r.o., z chwilą zawarcia małżeństwa powstaje między małżonkami z mocy ustawy wspólność majątkowa (wspólność ustawowa) obejmująca przedmioty majątkowe nabyte w czasie jej trwania przez oboje małżonków lub przez jednego z nich (majątek wspólny). Przedmioty majątkowe nieobjęte wspólnością ustawową należą do majątku osobistego każdego z małżonków. 

§ 2 przewiduje, że do majątku wspólnego należą w szczególności: 

1) pobrane wynagrodzenie za pracę i dochody z innej działalności zarobkowej każdego z małżonków, 

2) dochody z majątku wspólnego, jak również z majątku osobistego każdego z małżonków, 

3) środki zgromadzone na rachunku otwartego lub pracowniczego funduszu emerytalnego każdego z małżonków,

4) kwoty składek zewidencjonowanych na subkoncie, o którym mowa w art. 40a ustawy z dnia 13 października 1998 r. o systemie ubezpieczeń społecznych (Dz. U. z 2009 r. Nr 205, poz. 1585, z późn. zm.).

Natomiast zgodnie z art. 33, do majątku osobistego każdego z małżonków należą: 

1) przedmioty majątkowe nabyte przed powstaniem wspólności ustawowej, 

2) przedmioty majątkowe nabyte przez dziedziczenie, zapis lub darowiznę, chyba że spadkodawca lub darczyńca inaczej postanowił, 

3) prawa majątkowe wynikające ze wspólności łącznej podlegającej odrębnym przepisom, 

4) przedmioty majątkowe służące wyłącznie do zaspokajania osobistych potrzeb jednego z małżonków, 

5) prawa niezbywalne, które mogą przysługiwać tylko jednej osobie, 

6) przedmioty uzyskane z tytułu odszkodowania za uszkodzenie ciała lub wywołanie rozstroju zdrowia albo z tytułu zadośćuczynienia za doznaną krzywdę; nie dotyczy to jednak renty należnej poszkodowanemu małżonkowi z powodu całkowitej lub częściowej utraty zdolności do pracy zarobkowej albo z powodu zwiększenia się jego potrzeb lub zmniejszenia widoków powodzenia na przyszłość, 

7) wierzytelności z tytułu wynagrodzenia za pracę lub z tytułu innej działalności zarobkowej jednego z małżonków, 

8) przedmioty majątkowe uzyskane z tytułu nagrody za osobiste osiągnięcia jednego z małżonków, 

9) prawa autorskie i prawa pokrewne, prawa własności przemysłowej oraz inne prawa twórcy, 

10) przedmioty majątkowe nabyte w zamian za składniki majątku osobistego, chyba że przepis szczególny stanowi inaczej.

Wspólność majątkowa ustaje z chwilą ustania małżeństwa, bez względu na jego przyczynę. W opisanej sytuacji małżeństwo Pani ojca zostało rozwiązane przez rozwód. Oznacza to, że od tej pory nie było już możliwe, by przedmioty majątkowe, które nabył Pani ojciec, weszły do majątku wspólnego. Była żona zatem nie ma do nich praw i ojciec mógł bez przeszkód podarować Pani to mieszkanie.

Jednakże jeżeli Pani ojciec nabył nieruchomość wykorzystując środki pieniężne, które pochodzą z majątku, który był objęty wspólnością, jego była żona mogłaby domagać się rozliczenia nakładów.

Rozliczeń z tytułu wydatków i nakładów poczynionych w czasie trwania wspólności ustawowej dotyczy art. 45 k.r.o. Art. 45 nie dotyczy jednak rozliczeń między małżonkami z tytułu wydatków i nakładów poczynionych z majątku wspólnego na majątki każdego z nich oraz wydatków i nakładów poczynionych z majątków każdego z małżonków na majątek wspólny w czasie od ustania wspólności ustawowej do podziału majątku wspólnego. Podstawę materialnoprawną tych roszczeń stanowią odpowiednio zastosowane przepisy o współwłasności w częściach ułamkowych, zwłaszcza art. 207 k.c. , a także przepisy o czynach niedozwolonych, przede wszystkim art. 415 k.c.[1].

Jeżeli chodzi o zachowek, należy odnieść się do przepisów Kodeksu cywilnego. Prawa i obowiązki majątkowe zmarłego przechodzą z chwilą jego śmierci na jedną lub kilka osób. Spadkobierca nabywa spadek z chwilą otwarcia spadku – z chwilą śmierci spadkodawcy.

Powołanie do spadku wynika z ustawy albo z testamentu. Dziedziczenie ustawowe co do całości spadku następuje wtedy, gdy spadkodawca nie powołał spadkobiercy albo gdy żadna z osób, które powołał, nie chce lub nie może być spadkobiercą.

Odnosząc się do kwestii zachowku, należy zacytować przepis art. 991 k.c.:

Art. 991. § 1. Zstępnym, małżonkowi oraz rodzicom spadkodawcy, którzy byliby powołani do spadku z ustawy, należą się, jeżeli uprawniony jest trwale niezdolny do pracy albo jeżeli zstępny uprawniony jest małoletni - dwie trzecie wartości udziału spadkowego, który by mu przypadał przy dziedziczeniu ustawowym, w innych zaś wypadkach - połowa wartości tego udziału (zachowek). 

§ 2. Jeżeli uprawniony nie otrzymał należnego mu zachowku bądź w postaci uczynionej przez spadkodawcę darowizny, bądź w postaci powołania do spadku, bądź w postaci zapisu, przysługuje mu przeciwko spadkobiercy roszczenie o zapłatę sumy pieniężnej potrzebnej do pokrycia zachowku albo do jego uzupełnienia.

Przepis ten dotyczy osób, które nie zostały powołane do spadku, a zostałyby w razie gdyby doszło do dziedziczenia ustawowego. W razie dziedziczenia ustawowego, w pierwszej kolejności powołane są z ustawy do spadku dzieci spadkodawcy oraz jego małżonek; dziedziczą oni w częściach równych. Jednakże część przypadająca małżonkowi nie może być mniejsza niż jedna czwarta całości spadku.

Widać zatem, że była żona ojca nie będzie mogła domagać się zachowku. Nie zmienia tego fakt, iż nie doszło do podziału majątku, który był objęty wspólnością małżeńską.

Natomiast w hipotetycznej sytuacji po ponownym ożenku ojca, jego żona będzie w kręgu podmiotów, które są uprawnione do zachowku.

Jeżeli chodzi o dziecko, które zostałoby przysposobione przez ojca należy zauważyć, że Kodeks rodzinny i opiekuńczy wyróżnia trzy rodzaje przysposobienia:

a) pełne (którego skutki w Kodeksie rodzinnym i opiekuńczym zostały określone w art. 121-123),

b) pełne nierozwiązywalne, zwane też całkowitym (jest ono swoistą odmianą przysposobienia pełnego i charakteryzuje się przede wszystkim nierozwiązywalnością - art. 125¹ § 1 k.r.o.) i w zasadzie pełną tajemnicą - art. 48 a.s.c.,

c) niepełne (którego skutki w Kodeksie rodzinnym i opiekuńczym zostały określone w art. 124 § 1)[2].

W razie gdyby doszło do przysposobienia pełnego, zgodnie z art. 121:

Art. 121. § 1. Przez przysposobienie powstaje między przysposabiającym a przysposobionym taki stosunek, jak między rodzicami a dziećmi. 

§ 2. Przysposobiony nabywa prawa i obowiązki wynikające z pokrewieństwa w stosunku do krewnych przysposabiającego. 

§ 3. Ustają prawa i obowiązki przysposobionego wynikające z pokrewieństwa względem jego krewnych, jak również prawa i obowiązki tych krewnych względem niego. 

§ 4. Skutki przysposobienia rozciągają się na zstępnych przysposobionego. 

W sytuacji przysposobienia pełnego jak i pełnego nierozwiązywalnego, przysposobiony może być uprawniony do zachowku po przysposabiającym, gdyż między nim a przysposabiającym istnieje taki stosunek jak między dzieckiem a rodzicem.

Przysposobienie niepełne jest uregulowane w art. 124:

Art. 124. § 1. Na żądanie przysposabiającego i za zgodą osób, których zgoda jest do przysposobienia potrzebna, sąd opiekuńczy orzeka, że skutki przysposobienia polegać będą wyłącznie na powstaniu stosunku między przysposabiającym a przysposobionym. Jednakże i w tym wypadku skutki przysposobienia rozciągają się na zstępnych przysposobionego. 

§ 2. Nie jest dopuszczalne ograniczenie skutków przysposobienia w wypadku, gdy rodzice przysposobionego wyrazili przed sądem opiekuńczym zgodę na przysposobienie dziecka bez wskazania osoby przysposabiającego. 

§ 3. Na żądanie przysposabiającego i za zgodą osób, których zgoda jest do przysposobienia potrzebna, sąd opiekuńczy może w okresie małoletniości przysposobionego zmienić przysposobienie orzeczone stosownie do § 1 na przysposobienie, którego skutki podlegają przepisom art. 121-123.

W tej sytuacji natomiast powstaje tylko stosunek między przysposabiającym a przysposobionym, jest to jednak wystarczające do tego, by przysposobiony był w kręgu osób uprawnionych do zachowku jako zstępny.

Podsumowując, przysposobione dziecko również jest uprawnione do zachowku.

W dalszej części wskazujemy, jak ustalić czy żonie lub zstępnemu należy się zachowek. Zachowek należy się gdyby nie otrzymaliby należnego im zachowku w postaci uczynionej przez spadkodawcę darowizny, bądź w postaci powołania do spadku, bądź w postaci zapisu. Może to nastąpić np. gdyby zostali oni pominięci w testamencie, a Pani została w nim ustanowiony spadkobiercą. Konieczność zapłaty zachowku może powstać również jeżeli ojciec nie sporządzi testamentu. Zgodnie z wyrokiem Sądu Najwyższego, jeżeli uprawniony do zachowku, dziedziczący z ustawy wespół z innymi osobami, nie otrzymał należnego mu zachowku, ma przeciwko współspadkobiercom roszczenia o zapłatę sumy pieniężnej potrzebnej do pokrycia zachowku albo do jego uzupełnienia^[3]. Wiele zależy od wartości podarowanej Panu nieruchomości oraz wartości przedmiotów wchodzących w skład masy spadkowej.

Stosownie do art. 993 k.c., przy obliczaniu zachowku nie uwzględnia się zapisów zwykłych i poleceń, natomiast dolicza się do spadku, stosownie do przepisów poniższych, darowizny oraz zapisy windykacyjne dokonane przez spadkodawcę.

Należy w tej sytuacji mieć na uwadze art. 994:

Art. 994. § 1. Przy obliczaniu zachowku nie dolicza się do spadku drobnych darowizn, zwyczajowo w danych stosunkach przyjętych, ani dokonanych przed więcej niż dziesięciu laty, licząc wstecz od otwarcia spadku, darowizn na rzecz osób nie będących spadkobiercami albo uprawnionymi do zachowku. 

§ 2. Przy obliczaniu zachowku należnego zstępnemu nie dolicza się do spadku darowizn uczynionych przez spadkodawcę w czasie, kiedy nie miał zstępnych. Nie dotyczy to jednak wypadku, gdy darowizna została uczyniona na mniej niż trzysta dni przed urodzeniem się zstępnego. 

§ 3. Przy obliczaniu zachowku należnego małżonkowi nie dolicza się do spadku darowizn, które spadkodawca uczynił przed zawarciem z nim małżeństwa.

Trudno przyjąć, by darowizna nieruchomości, składnika majątku o znacznej wartości, była drobną darowizną zwyczajowo przyjętą w danych stosunkach, zatem winna zostać doliczona. Nie zachodzi też drugie z wyłączeń, gdyż darowizna była dokonana na rzecz Pani – spadkobiercy.

Jednakże przy obliczaniu zachowku należnego małżonkowi nie dolicza się do spadku darowizn, które spadkodawca uczynił przed zawarciem z nim małżeństwa. Zatem darowizny nie dolicza się przy ustaleniu zachowku dla żony.

Przy obliczaniu zachowku należnego zstępnemu zaś nie dolicza się do spadku darowizn uczynionych przez spadkodawcę w czasie, kiedy nie miał zstępnych. Nie dotyczy to jednak wypadku, gdy darowizna została uczyniona na mniej niż trzysta dni przed urodzeniem się zstępnego. W przepisie tym chodzi o urodzenie się jakiegokolwiek zstępnego, niekoniecznie tego, na którego rzecz dokonuje się obliczenia[4]. Darowiznę należy wówczas doliczyć, ponieważ w czasie dokonywania darowizny spadkodawca miał zstępnych (Panią).

Trzeba będzie ustalić udział spadkowy stanowiący podstawę do obliczenia zachowku. Przykładowo żonie należeć się będzie, jeżeli jest trwale niezdolna do pracy dwie trzecie z udziału wynoszącego ½ (zakładając, że w kręgu spadkobierców ustawowych jest tylko Pani jako córka oraz żona ojca), w innych zaś wypadkach połowę z udziału wynoszącego 1/2.

W hipotetycznej sytuacji z nową żoną oraz adoptowanym dzieckiem, dziecku (zakładamy, że małoletniemu) należeć się będzie dwie trzecie z udziału wynoszącego 1/3 (w tym przykładzie na podstawie ustawy żonie należy się udział w spadku 1/3, Pani 1/3 i adoptowanemu dziecku 1/3).

Następnie przy obliczaniu zachowku dla adoptowanego dziecka należy doliczyć wartość darowizny do czystej wartości spadku. Wartość przedmiotu darowizny na potrzeby doliczenia oblicza się według stanu z chwili jej dokonania, a według cen z chwili ustalenia zachowku. Natomiast przy obliczaniu zachowku dla żony nie doliczamy darowizny. Otrzymaną liczbę należy pomnożyć przez udział spadkowy stanowiący podstawę do obliczenia zachowku. Wynik to wysokość należnego zachowku.

Podsumowanie

W podsumowaniu wskazujemy, że byłej żonie nigdy nie będzie przysługiwał zachowek (natomiast nie są wykluczone roszczenia związane z podziałem majątku, który był objęty wspólnością czy z rozliczaniem nakładów, które to po śmierci ojca kierować winna do spadkobierców). Natomiast uprawniona do zachowku będzie żona oraz adoptowane dziecko. W zależności od szczegółów stanu faktycznego może im przysługiwać przeciwko spadkobiercy roszczenie o zapłatę sumy pieniężnej potrzebnej do pokrycia zachowku albo do jego uzupełnienia. Przy obliczaniu zachowku dla żony nie dolicza się wartości darowizny mieszkania na Pana rzecz, natomiast dolicza się tę wartość przy obliczaniu zachowku dla dziecka.

Z poważaniem

Zespół prawników www.e-prawnik.pl

[1] Sychowicz Marek, Ciepła Helena, Kalus Stanisława, Domińczyk Tadeusz, Piasecki Kazimierz (red.), Czech Bronisław, Kodeks rodzinny i opiekuńczy. Komentarz, Warszawa 2011

[2] Ibidem

[3] Wyrok Sądu Najwyższego - Izba Cywilna z dnia 13 lutego 2004 r. II CK 444/2002

[4] Skowrońska-Bocian Elżbieta, Komentarz do kodeksu cywilnego. Księga czwarta. Spadki, Warszawa 2011