Czy testament może zostać unieważniony? Nieważność testamentu ze względu na błąd, groźbę lub inne okoliczności

Przepisy prawa spadkowego zawierają wyraźne wyliczenie przyczyn, z powodu których testament należy uważać za nieważny. Katalog ten obejmuje m.in. braki formalne, naruszenie zakazu sporządzania testamentów wspólnych, brak zdolności testowania po stronie spadkodawcy, brak zachowania osobistego charakteru rozrządzenia majątkowego (rozrządzeniem nazywa się dokonanie przesunięcia majątkowego za pomocą testamentu), a także tzw. wady oświadczenia woli. Wady owe, będące przedmiotem niniejszego omówienia, różnią się nieco na gruncie prawa spadkowego od wad uregulowanych w zasadach ogólnych prawa cywilnego. Dość rzec, że właściwe przepisy stanowią, iż nieważny jest testament, jeżeli został sporządzony:

1. w stanie wyłączającym świadome albo swobodne powzięcie decyzji i wyrażenie woli;
2. pod wpływem błędu uzasadniającego przekonanie, że gdyby spadkodawca nie działał pod wpływem błędu, nie sporządziłby testamentu tej treść;
3. pod wpływem groźby.

Czym jest stan wyłączający świadome albo swobodne powzięcie decyzji i wyrażenie woli?

Brak świadomości lub swobody w podjęciu decyzji i wyrażeniu woli zawsze skutkuje nieważnością czynności prawnej, a zatem także i testamentu. Przykładowe wyszczególnienie w przepisach przyczyn wyłączających świadomość lub swobodę ogranicza się do wskazania choroby psychicznej, niedorozwoju umysłowego albo innego, chociażby nawet przemijającego, zaburzenia czynności psychicznych. Podstawą zatem nieważności testamentu z powodu charakteryzowanej wady może być także występujący po stronie spadkodawcy stan upojenia alkoholowego, stan odurzenia narkotycznego, stan nieprzytomności spowodowany wysoką gorączką, zespół demencji starczej, stan transu hipnotycznego itp.

Wyraźnie zaznaczyć należy, iż nie może sporządzić testamentu osoba ubezwłasnowolniona (dokument przez nią sporządzony nie będzie uznany za testament). Natomiast osoba chora psychicznie, nawet pozostająca w zakładzie dla umysłowo chorych, może skutecznie sporządzić ważny testament. Warunkiem ważności takiego testament jest, by testator w momencie jego sporządzania miał pełną świadomość, że dokonuje rozrządzenia majątkowego, i by nie była ograniczona jego swoboda w powzięciu decyzji i wyrażeniu ostatniej woli.

Chodzi tu zatem o chwile, w których chory posiada pełna świadomość i w pełni się kontroluje (tzw. lucida intervalla). Tym samym testament osoby chorej psychicznie nie jest nieważny od momentu powstania, może jednak zostać unieważniony z powodu braku świadomości lub swobody (tzn. będzie ważny dopóki nie zostanie unieważniony; może jednak nie zostać unieważniony i wtedy będzie jak najbardziej ważny).

Wpływ błędu na ważność testamentu

Błędem w rozumieniu prawa cywilnego jest mylne wyobrażenie o rzeczywistości albo brak takiego wyobrażenia. Przepisy prawa w odniesieniu do testamentów decydujące znaczenie przy rozstrzygnięciu, czy błąd był prawnie istotny (tj. zasługuje na uznanie sądu), pokładają w subiektywnym odczuciu testatora. Błąd bowiem ma uzasadniać przekonanie, że gdyby spadkodawca nie działał pod jego wpływem, nie sporządziłby testamentu tej treść (albo w ogóle nie sporządziłby testamentu). Odpowiedzieć zatem należy na pytanie, czy gdyby testator znał rzeczywisty stan rzeczy, sporządziłby testament tej treść, czy też sporządziłby testament o treść odmiennej (albo nie sporządziłby go wcale). Uzyskawszy twierdzącą odpowiedź na drugą część pytania, śmiało przyjąć można, iż testament kwalifikuje się do stwierdzenia jego nieważności.
Przykładem błędu może być sytuacja, gdy spadkodawca, chcąc rozrządzić majątkiem na rzecz syna i córki, ustanawia jednak jedynym spadkobiercą córkę, gdyż błędnie sądzi, że syn zginął, podczas gdy w rzeczywistości jest inaczej (np. syn żyje, ale się ukrywa). Sytuacja taka może być podstawą do unieważnienia testamentu z powodu błędu spadkodawcy.

Groźba

Z groźbą mamy do czynienia wtedy, gdy na testatora wywierana jest presja psychiczna w kierunku dokonania określonych rozrządzeń testamentowych, czyli umieszczenia w testamencie postanowień o określonej treści). Nie ma znaczenia, czy grożący działa we własnym, czy w cudzym interesie, jak również fakt, czy groźba dotyczy osób, czy majątku. Istotne jest, by spadkodawca pod wpływem obawy wywołanej groźbą, dokonał rozrządzeń majątkowych niezgodnych ze swą wolą.

Kto może powołać się na nieważność testamentu?

Na nieważność testamentu z powodu wad oświadczenia woli testatora może powołać się każdy, kto ma w tym interes. Jednakże na nieważność nie można powołać się z upływem lat trzech, licząc od dnia, w którym osoba mająca w tym interes dowiedziała się o przyczynach nieważności, a w każdym razie po upływie lat dziesięciu od otwarcia spadku (czyli od śmierci spadkodawcy).

Pamiętaj, że:

• Testament do czasu jego unieważnienia przez osobę, która ma w tym swój interes, pozostaje ważny, tzn. wywiera wszystkie skutki prawne, a dopiero unieważnienie testamentu przed sądem niweczy wywołane skutki,
• Konsekwencją wykazania błędu przy testamencie będą skutki wyłącznie negatywne, tj. prowadzące do uchylenia rozrządzeń dokonanych pod wpływem błędu. Nigdy natomiast wskazanie błędu nie doprowadzi do rozstrzygnięć pozytywnych, tzn. do zastąpienia usuniętych postanowień takimi, których prawdopodobnie dokonałby testator, gdyby znał rzeczywisty stan rzeczy,
• Wady oświadczenia woli mogą prowadzić do nieważności całego testamentu, jak również jedynie niektórych jego postanowień. Z tą ostatnią sytuacją do czynienie będziemy mieli wtedy, gdy określone rozrządzenia dokonane zostały pod wpływem błędu lub groźby, pozostałe zaś nie są dotknięte żadną z tych wad.

Podstawa prawna:

• Ustawa z dnia 23 kwietnia 1964 r. Kodeks cywilny (Dz. U. 1964 r., Nr 16, poz. 93, ze zmianami).

Zespół
e-prawnik.pl