Czym jest podatek?

Podatek jest nieodpłatnym (i nieekwiwalentnym) i bezzwrotnym świadczeniem pieniężnym o charakterze ogólnym (czyli powszechnym), które jest nakładane jednostronnie przez państwo lub inny związek publicznoprawny i przymusowo pobierane od osób fizycznych i prawnych. 

Podobna definicja legalna podatku zawarta jest w Ordynacji podatkowej - w art. 6, zgodnie z którym podatkiem jest publicznoprawne, nieodpłatne, przymusowe oraz bezzwrotne świadczenie pieniężne na rzecz Skarbu Państwa, województwa, powiatu lub gminy, wynikające z ustawy podatkowej. 

Jakie cechy wyróżniają podatek?

Współcześnie uznaje się, iż podatki są świadczeniami pieniężnymi, jednakże historii znane są również podatki świadczone w innych niż pieniądz dobrach (jak np. inwentarz żywy czy płody rolne). Pieniężny charakter świadczeń podatkowych wiąże się z ich wymiarem i poborem w jednostkach pieniężnych danego kraju. Trzeba odróżnić formę pieniężną świadczenia podatkowego od jednego ze sposobów wygasania zobowiązań podatkowych, tj. przeniesienia prawa własności rzeczy na pokrycie zaległości podatkowych.

Podatek jest świadczeniem o charakterze ogólnym – nakładany jest ustawą na określone kategorie podatników, nie ogranicza się do konkretnego przypadku lub konkretnej osoby. Podatek oparty jest na normach prawnych o charakterze ogólnym, a więc odnoszących się do nieograniczonej grupy określonych adresatów (czyli wskazanych ogólnie kategorii podatników, np. pracowników, spadkobierców), a nie do podmiotów indywidualnie oznaczonych. Zgodnie z postulatem ogólności, wszyscy podatnicy powinni płacić podatek na tych samych zasadach, w tej samej wysokości.

Publicznoprawny charakter podatku wynika z tego, że stosunek podatkowy jest zbudowany na konstrukcji stosunku administracyjnoprawnego. Podatek nakładany jest więc jednostronnie przez państwo lub inny związek publicznoprawny normami praw publicznego. Zgodnie z Konstytucją RP podatek musi wynikać z ustawy podatkowej, nie może to być żaden inny akt prawny. Podatek ustanawiany jest władczo z reguły przez Parlament w formie ustawy podatkowej, brak przy tym konsensusu z podatnikiem (wyjątek stanowi: tzw. samoopodatkowanie się mieszkańców gminy w referendum). Mamy tu nierównorzędność podmiotów stosunku podatkowego: podmiot uprawniony - organ podatkowy (który może żądać świadczenia podatkowego i przysługuje mu przy tym władztwo) oraz podmiot zobowiązany - podatnika (który musi je spełnić). Władczo też ustalane i określane jest przez organy podatkowe zobowiązanie podatkowe podatnika. Podatki są świadczeniami na rzecz podmiotów publicznoprawnych, tj. państwa (reprezentowanego przez Skarb Państwa) oraz jednostek samorządu terytorialnego.

Zgodnie z Konstytucją RP (art. 84), każdy jest obowiązany do ponoszenia ciężarów i świadczeń publicznych, w tym podatków, określonych w ustawie.

Przymusowy charakter podatku wynika z władczych uprawnień państwa w stosunku do wszystkich osób zamieszkałych na terytorium danego kraju lub podmiotów posiadających na nim przedmiot opodatkowania.

Przymus podatkowy jest przymusem prawnym, który opiera się na aktach prawnych pochodzących od władzy państwowej i wynika z panowania ekonomicznego oraz politycznego państwa. Kwestionowanie władztwa podatkowego byłoby równoznaczne z negowaniem władzy państwowej. Władztwo to obejmuje prawo do stanowienia podatków oraz prawo do ich poboru, razem z prawem do egzekucji oraz regresji. Co do zasady, podatnik powinien sam, dobrowolnie, zapłacić podatek. Dopiero kiedy tego nie czyni, państwo stosuje przymus celem wykonania tego obowiązku. Państwo posiada aparat skarbowy zdolny do doprowadzenia do jego realizacji, czyli organy podatkowe i egzekucyjne.

Bezzwrotny charakter świadczeń podatkowych polega na definitywnym przekazaniu przez podmiot zobowiązany do uiszczenia podatku, środków pieniężnych na rzecz budżetu. Według niektórych przedstawicieli doktryny (szkoły toruńskiej) należy jeszcze wyróżnić cechę przewłaszczenia, a więc zapłata podatku powoduje zmianę właściciela środków pieniężnych.

Nieodpłatność oznacza, że w zamian za podatek wpłacający nie otrzymuje ze strony państwa czy samorządu terytorialnego żadnego bezpośredniego świadczenia, tym bardziej takiego, które miałoby charakter ekwiwalentny. Podmiotowi, który uiścił podatek, nie przysługuje więc z tego tytułu żadne roszczenie o wzajemne świadczenie ze strony państwa lub określonej jednostki finansów publicznych.

Np. publicznoprawny charakter odróżnia podatek od ceny, która jest świadczeniem cywilnoprawnym, a nie świadczeniem publicznoprawnym, nie ustala jej co do zasady państwo. Cena nie jest też świadczeniem przymusowym - przymusowa egzekucja może, ale nie musi - zależnie od woli i konsensusu stron - nastąpić dopiero, gdy ktoś nie spełnia warunków umowy. W przypadku ceny nie ma także bezzwrotności - pod pewnymi warunkami można zwrócić towar i zapłaconą cenę. O nieodpłatności też nie może być mowy w odniesieniu do ceny, przy czym z reguły cena jest ekwiwalentna do świadczenia wzajemnego. W przypadku ceny nie ma też zazwyczaj ogólności - cena może być ustalona dla transakcji między sprzedawcami (świadczeniodawcami) i określonymi odbiorcami na różnym poziomie - zależnie od umowy stron.

Podatki różnią się od pozostałych dochodów publicznych przynajmniej jedną cechą charakterystyczną.

Niektóre inne daniny publiczne

Oprócz podatków mamy też inne daniny publiczne, np.: opłaty, cła i dopłaty.

Opłata – to danina publiczna, która ma takie same cechy jak podatek, z jedną różnicą - opłata jest świadczeniem odpłatnym, przy czym powinna być ekwiwalentna (czyli równej wartości) do otrzymanego ze strony instytucji publicznej świadczenia wzajemnego, czyli pozostającego w związku z wniesioną opłatą (np. wydania koncesji czy pozwolenia na budowę). Wysokość opłaty powinna więc odpowiadać z jednej strony nakładom pracy i kosztom udzielenia świadczenia, a z drugiej strony wielkości korzyści, jakie podmiot uiszczający opłatę odnosi z czynności lub usługi podmiotu publicznego. Przykładem opłaty jest opłata skarbowa za wydanie duplikatu dokumentu czy opłata za wydanie indywidualnej interpretacji przepisów prawa podatkowego, która wynosi obecnie 40 zł od każdego stanu faktycznego lub zdarzenia przyszłego opisanego przez wnioskodawcę we wniosku o jej wydanie. Nie zawsze tak jest, że opłata jest ekwiwalentna i występują tzw. ukryte formy podatku, parapodatki, jak opłata targowa czy opłata miejscowa.

Zasady poboru i wysokość opłat publicznych regulowane są ustawowo. Część opłat zasila dochody budżetu państwa, część natomiast kierowana jest do wskazanych instytucji publicznych.

Dopłaty – najczęściej nazywane są w przepisach prawnych opłatami. Są to daniny publiczne związane z pokrywaniem części (nie całości) kosztów np. inwestycji publicznych (służących zaspokojeniu zbiorowych potrzeb, jak elektryfikacja czy budowa wodociągów i kanalizacji) przez podmioty, które w przyszłości będą korzystać efektów z inwestycji. Dopłaty zależą w zasadzie od wielkości nakładów na daną inwestycję (bądź też utrzymanie danego urządzenia) oraz od rozmiarów tzw. „szczególnych korzyści” indywidualnych, polegających na zwiększeniu dochodów określonych podmiotów lub zwiększeniu wartości rynkowej ich majątków.

Cechy dopłat publicznych mają np.:

• różne tzw. opłaty adiacenckie (stanowiące dochód budżetów gmin, a określone w ustawie z 1997 r. o gospodarce nieruchomościami) - z tytułu udziału w kosztach budowy urządzeń infrastruktury technicznej, z tytułu scalania i podziału nieruchomości oraz z tytułu samego podziału nieruchomości, opłata planistyczna (tzw. renta planistyczna), podstawę wymiaru takich opłat stanowi kwota wyrażająca wzrost wartości nieruchomości spowodowany odpowiednio budową urządzeń przez jednostkę samorządu terytorialnego, scaleniem czy podziałem gruntów albo uchwaleniem miejscowego planu zagospodarowania przestrzennego,
• opłaty melioracyjne i inwestycyjne uregulowane w Prawie wodnym, a stanowiące dochód budżetu państwa, a także opłaty stanowiące udział w kosztach budowy i utrzymania urządzeń regulacji wód.

Cła – Nie zdefiniowano pojęcia cła ani w przepisach prawa krajowego, ani unijnego. Cło to opłata nakładana przez państwo na towary w związku z ich wywozem i przywozem dokonywanym przez granice celne państwa, a także ich tranzytem przez jego obszar celny. Obecnie dotyczy to również zewnętrznych granic istniejących unii celnych (jak w przypadku UE) i ich obszarów celnych. Część doktryny uznaje cła za rodzaj podatku, a część - za opłatę (twierdząc, że ekwiwalentnym świadczeniem wzajemnym miałoby być dopuszczenie do obrotu na rynku wewnętrznym). Jednak - w przeciwieństwie do podatków - dla których podstawowym celem nakładania jest osiągnięcie przez państwo dochodów, w przypadku ceł - ich funkcja fiskalna schodzi na dalszy plan (a służą one np. ochronie własnego rynku, czy własnych przedsiębiorstw). Cła mają podobne cechy jak podatki (są więc współcześnie świadczeniami o charakterze publicznoprawnym, pieniężnym, obowiązkowym, nieodpłatnym, bezzwrotnym i ogólnym). Cła pobierane są w ściśle określonej sytuacji – w związku z przekroczeniem granicy przez towar. Powszechnie stosuje się cła importowe, niemniej w niektórych państwach ocleniu podlega również eksport i tranzyt). Cła stanowią więc obciążenie wymiany towarowej z zagranicą Zazwyczaj wpływają na wysokość cen towarów nim obciążonych.

Obecnie cła są uregulowane w głównej mierze przepisami unijnymi (przede wszystkim przepisami rozporządzenia ustanawiającego Unijny Kodeks Celny) i są ustalane przez organy Unii Europejskiej, w ramach tzw. wspólnej taryfy celnej. Dzięki wprowadzeniu unii celnej w UE:

• opłaty celne na wewnętrznych  granicach - między państwami członkowskimi UE - zostały zniesione i
• wprowadzono jednolity system ceł przywozowych na produkty importowane spoza UE. 

Unia jest teraz jednolitym obszarem handlowym, w ramach którego odbywa się swobodny przepływ wszystkich towarów. Cło na towary przywiezione spoza UE – np. telewizor z Korei Południowej – uiszcza się, gdy po raz pierwszy zostają one wprowadzone na terytorium UE, po czym nie pobiera się już dalszych opłat i produkt nie podlega dodatkowej kontroli celnej. Funkcjonariusze służby celnej przyczyniają się do utrzymania płynności wymiany handlowej i wykonują teraz inne zadania, których celem jest zapewnienie bezpieczeństwa mieszkańcom Europy.

Ustawa o finansach publicznych zalicza do danin publicznych także obowiązkowe składki na ubezpieczenia społeczne (tj.  składki na ubezpieczenia emerytalne i rentowe, ubezpieczenie chorobowe, ubezpieczenie wypadkowe). Mają one podobne cechy jak podatki, ale związane są ze świadczeniami wzajemnymi w postaci objęcia ochroną ubezpieczeniową i pewnych praw związanych z ubezpieczeniem. Składki na ubezpieczenia społeczne zasilają FUS.

System podatkowy

Zgodnie z Konstytucją RP z 1997 r., nakładanie podatków i innych danin publicznych może następować wyłącznie w drodze ustawy. Art. 217 Konstytucji stanowi bowiem, że nakładanie podatków, innych danin publicznych, określanie podmiotów, przedmiotów opodatkowania i stawek podatkowych, a także zasad przyznawania ulg i umorzeń oraz kategorii podmiotów zwolnionych od podatków następuje w drodze ustawy.

Prawo podatkowe dotyczy przede wszystkim stosunków powstających między podatnikami a organami administracji podatkowej. Jest ono częścią prawa finansowego, regulującego finanse publiczne.

Ogół podatków funkcjonujących w określonym czasie w danym państwie tworzy system podatkowy. Powinien on być jednolity i wewnętrznie zgodny pod względem ekonomicznym i prawnym. Współczesne systemy podatkowe są bardzo skomplikowane i zmienne. Warto jednak pamiętać, że nieznajomość prawa szkodzi (łac. ignorantia iuris nocet). Gdy fiskus żąda od nas daniny, domagać się zmniejszenia jej wysokości możemy tylko na gruncie prawa - dzięki jego znajomości.

Pamiętaj: 

• Podatek ma charakter: pieniężny, ogólny, publicznoprawny, przymusowy, bezzwrotny i nieodpłatny. 

A.J.
Zespół e-prawnik.pl