Jak przebiega postępowanie o uznanie za zmarłego?

10.9.2024

Kiedy można wnosić o uznanie kogoś za zmarłego?

Przepisy Kodeksu cywilnego dokładnie ustalają, kiedy zaginiony może być uznany za zmarłego. Może to nastąpić wtedy, gdy upłynęło dziesięć lat od końca roku kalendarzowego, w którym według istniejących wiadomości jeszcze żył. Jednakże gdyby w chwili uznania za zmarłego zaginiony ukończył lat siedemdziesiąt, wystarczy upływ pięciu lat. Należy zastrzec, że uznanie za zmarłego nie może nastąpić przed końcem roku kalendarzowego, w którym zaginiony ukończyłby lat dwadzieścia trzy.

Szczególna regulacja dotyczy zaginionych w czasie podróży powietrznej lub morskiej w związku z katastrofą statku lub okrętu albo w związku z innym szczególnym zdarzeniem. Osoba w nich uczestnicząca może być uznana za zmarłego po upływie sześciu miesięcy od dnia, w którym nastąpiła katastrofa albo inne szczególne zdarzenie. Jeżeli nie można stwierdzić, kiedy nastąpiła katastrofa statku lub okrętu, bieg terminu sześciomiesięcznego rozpoczyna się z upływem roku od dnia, w którym statek lub okręt miał przybyć do portu przeznaczenia, a jeżeli nie miał portu przeznaczenia - z upływem lat dwóch od dnia, w którym była ostatnia o nim wiadomość.

Osoba, która zaginęła w związku z jakimś innym bezpośrednim niebezpieczeństwem dla życia (np. podczas klęsk żywiołowych, wojny), ten może być uznana za zmarłego po upływie roku od dnia, w którym niebezpieczeństwo ustało albo według okoliczności powinno było ustać. Domniemywa się, że zaginiony zmarł w chwili oznaczonej w orzeczeniu o uznaniu za zmarłego. Oznaczenie tej chwili jest bardzo istotne na przykład z punktu widzenia prawa spadkowego. Jako chwilę domniemanej śmierci zaginionego oznacza się chwilę, która według okoliczności jest najbardziej prawdopodobna, a w braku wszelkich danych - pierwszy dzień terminu, z którego upływem uznanie za zmarłego stało się możliwe. Jeżeli w orzeczeniu o uznaniu za zmarłego czas śmierci został oznaczony tylko datą dnia, za chwilę domniemanej śmierci zaginionego uważa się koniec tego dnia. Natomiast jeżeli kilka osób utraciło życie podczas grożącego im wspólnie niebezpieczeństwa, domniemywa się, że zmarły jednocześnie.

Jaki sąd jest właściwy do rozpatrzenia spraw o uznanie za zmarłego?

W sprawach o uznanie za zmarłego właściwy jest sąd ostatniego miejsca zamieszkania zaginionego, a w braku tej podstawy - sąd wskazany w przepisach ogólnych o postępowaniu nieprocesowym – a więc wyłącznie właściwy będzie sąd miejsca zamieszkania wnioskodawcy, a w braku miejsca zamieszkania - sąd miejsca jego pobytu. Do postępowania z urzędu właściwy jest sąd miejsca, w którego okręgu nastąpiło zdarzenie będące podstawą wszczęcia postępowania. W braku wskazanych wyżej podstaw właściwy będzie sąd dla miasta stołecznego Warszawy.
Jeżeli wskutek tego samego zdarzenia zaginęła większa liczba osób, Minister Sprawiedliwości może w drodze zarządzenia wyznaczyć jeden sąd jako wyłącznie właściwy do rozpoznania spraw będących w związku z tym zdarzeniem.

Kto może zgłosić wniosek o uznanie za zmarłego?

Do zgłoszenia wniosku o uznanie za zmarłego uprawniony jest każdy zainteresowany, a także prokurator. Wniosku tego nie można zgłosić wcześniej niż na rok przed końcem terminu, po upływie którego zaginiony może być uznany za zmarłego. Gdy jednak uznanie za zmarłego może nastąpić po upływie roku lub krótszego niż rok terminu od zdarzenia, które uzasadnia prawdopodobieństwo śmierci zaginionego, wniosek o uznanie za zmarłego zgłosić można dopiero po upływie tego terminu.

Jakie elementy powinien zawierać wniosek o uznanie za zmarłego?

Wniosek ten powinien charakteryzować się takimi cechami, jak wniosek o wszczęcie postępowania. Oprócz tego powinien zawierać imię, nazwisko i wiek zaginionego, imiona jego rodziców oraz nazwisko rodowe matki, a także ostatnie znane miejsce zamieszkania i pobytu zaginionego. Okoliczności, które podnosi się we wniosku i które go uzasadniają, należy uprawdopodobnić.

Jak przebiega postępowanie sądowe?

Jeżeli według treści wniosku istnieją przesłanki do uznania zaginionego za zmarłego, sąd zarządzi ogłoszenie o wszczęciu postępowania. Ogłoszenie o wszczęciu postępowania powinno zawierać:

imię i nazwisko oraz adres wnioskodawcy,
dane dotyczące osoby zaginionego oraz
istotne okoliczności znane z akt sprawy, które mogą przyczynić się do wykrycia zaginionego, a także
wezwanie skierowane do zaginionego, aby w oznaczonym terminie, nie krótszym niż trzy, a nie dłuższym niż sześć miesięcy, zgłosił się, gdyż w przeciwnym razie może być uznany za zmarłego oraz
wezwanie skierowane do wszystkich osób, które mogą udzielić wiadomości o zaginionym, aby w powyższym terminie przekazały je sądowi.

Ogłoszenie o wszczęciu postępowania umieszcza się w piśmie poczytnym na całym obszarze Państwa i podaje publicznie do wiadomości w miejscu ostatniego zamieszkania zaginionego w sposób na tym obszarze przyjęty. Sąd może zarządzić zamieszczenie ogłoszenia w innych jeszcze pismach oraz podać je do publicznej wiadomości również w inny sposób, jaki uzna za odpowiedni (np. przez zamieszczenie informacji w odpowiednim programie telewizyjnym). Dalsze postępowanie może toczyć się przed upływem terminu podanego w ogłoszeniu, nie może jednak być zakończone wcześniej niż po upływie terminów przewidzianych w kodeksie cywilnym:

trzech miesięcy od ukazania się ogłoszenia,
jednego miesiąca od końca terminu wyznaczonego w ogłoszeniu.

Przed wydaniem postanowienia uznającego zaginionego za zmarłego sąd powinien wysłuchać w miarę możności osoby bliskie zaginionego. Wszystkie te ograniczenia mają na celu uniknięcie sytuacji, w której osoba faktycznie pozostająca przy życiu zostanie uznana za zmarłą.

Czy można uchylić prawomocne orzeczenie o uznaniu za zmarłego?

Tak, jeżeli zachodzą przewidziane ustawą przesłanki – tzn. osoba, której zgon uznano pozostaje przy życiu.

Dowód, że osoba uznana za zmarłą albo której zgon został stwierdzony pozostaje przy życiu lub że śmierć jej nastąpiła w innej chwili niż chwila oznaczona w orzeczeniu, może być przeprowadzony tylko przed sądem, który w pierwszej instancji orzekł uznanie za zmarłego lub stwierdzenie zgonu.
Wniosek o uchylenie postanowienia orzekającego uznanie za zmarłego albo stwierdzającego zgon może zgłosić każdy zainteresowany. Sąd może także uchylić je z urzędu. Sąd wzywa do udziału w sprawie uczestników postępowania, w którym zapadło postanowienie o uznaniu za zmarłego lub o stwierdzeniu zgonu. W razie przeprowadzenia dowodu, że osoba uznana za zmarłą albo której zgon został stwierdzony pozostaje przy życiu, sąd postanowienie uchyli.
Jeżeli osoba, którą uznano za zmarłą lub której zgon stwierdzono, zjawi się osobiście w sądzie i wykaże swoją tożsamość, sąd niezwłocznie i bez dalszego postępowania uchyli postanowienie orzekające uznanie za zmarłego lub stwierdzenie zgonu.

Pamiętaj, że:

Wniesienie wniosku o uznanie kogoś za zmarłego jest możliwe tylko po upływie czasu przewidzianego w ustawie,
Postępowanie o uznaniu za zmarłego może być wszczęte przez każdego zainteresowanego, także przez prokuratora,
Orzeczenie o uznaniu za zmarłego można zmienić, jeżeli wykaże się, że dana osoba pozostawała przy życiu,
W wypadku, gdy zainteresowany chce tylko udowodnienia innej chwili śmierci niż oznaczona w postanowieniu o uznaniu za zmarłego, sąd uchyla postanowienie o uznaniu za zmarłego tylko wówczas, gdy równocześnie stwierdza zgon.

Podstawa prawna:

Ustawa z dnia 23 kwietnia 1964 r. Kodeks cywilny (Dz. U. 1964 r., Nr 16, poz. 93 ze zmianami),
Ustawa z dnia 17 listopada 1964 r. Kodeks postępowania cywilnego (Dz. U. 1964 r., Nr 43, poz. 296 ze zmianami).

Michał Włodarczyk

Radca Prawny

Zajmuje się sprawami osób fizycznych jak również przedsiębiorców. Posiada rozległe doświadczenie w poradnictwie w sprawach życiowych osób fizycznych jak również profesjonalnych problemów prawnych przedsiębiorców. Bazując na swoim doświadczeniu skutecznie doradza w sprawach osób fizycznych jak i przedsiębiorców zawsze dbając o praktyczną stronę problemów prawnych z jakimi zwracają się do niego jego klienci.