U podstaw instytucji opieki oraz kurateli leży troska o interesy tych osób, które z różnych przyczyn nie potrafią lub nie mogą same o nie zadbać. Nie można bowiem w państwie prawa dopuszczać do sytuacji, gdy czyjeś prawa, z przyczyn od niego niezależnych, pozostają bądź nieegzekwowalne, bądź traktowane jako drugiej kategorii i „odstawione na później”, gdy już miną jakieś przeszkody. Sytuacja niemożności dochodzenia swoich praw związana jest albo z przeszkodami natury prawnej albo faktycznej. Prawo nie przyznaje bowiem zdolności do czynności prawnej osobom niepełnoletnim, ubezwłasnowolnionym, nierzadko zaś wydarzenia życia codziennego mogą faktycznie pozbawić człowieka możliwości reprezentowania swojej osoby przed organami władzy publicznej. Zapobiegać temu mają instytucja opieki i kurateli, które mimo wspólnego celu, jakim jest roztoczenie pieczy nad osobami lub majątkiem osób, nie mogą być utożsamiane.

Czym charakteryzuje się kuratela?

Zgodnie z ogólną zasadą przepisy dotyczące opieki stosuje się odpowiednio do kurateli, przy zachowaniu pewnych szczególnych unormowań, które oddają różnice pomiędzy instytucją opieki i kurateli. Zatem, w odróżnieniu od opieki:

• w zasadzie kuratelę ustanawia sąd, ale może to też uczynić wskazany w szczegółowych przepisach organ administracyjny (opiekę wyłącznie sąd),
• kurator jest powoływany z urzędu (gdy sąd tak stwierdzi) bądź na wniosek osoby zainteresowanej lub prokuratora (opieka ustanawiana jest zawsze z urzędu),
• kuratora ustanawia się dla szerszego kręgu osób i nie tylko fizycznych (opiekę - wyłącznie dla wąskiego grona osób fizycznych),
• kuratela ma charakter przejściowy (opieka bardziej trwały),
• kuratela bywa ustanawiana w interesie ogólnym, niekiedy ustanawiana dla potrzeb ochrony tylko czyjegoś majątku bądź związana z prawem administracyjnym (opieka ma charakter prawnorodzinny, związana jest z poddaniem pieczy i dbałością o interesy konkretnej osoby),
• kurator nie zawsze jest przedstawicielem ustawowym osoby, dla której ustanowiono kuratelę (opiekun jest zawsze przedstawicielem ustawowym osoby poddanej opiece),
• kurator może żądać stosownego wynagrodzenia za swoje działanie z majątku osoby, dla której został ustanowiony (opieka jest nieodpłatna, chyba że związana jest z pracochłonnym zarządem majątkiem),
• instytucja kurateli jest dużo bardziej różnorodna niż opieka.

Jakie są rodzaje kurateli?

Kuratela należy do instytucji bardzo zróżnicowanych, jej ustanowienie podobnie jak i zakres obowiązków kuratora, będą uzależnione od przepisów, na podstawie których takie ustanowienie nastąpi. Najczęściej ustanawia się kuratora:

• dla osoby ubezwłasnowolnionej częściowo,
• dla dziecka poczętego,
• dla osoby niepełnosprawnej,
• dla osoby nieobecnej,
• w celu zastąpienia przedstawiciela ustawowego, gdy nie może on działać; przyczyną takiego stanu rzeczy może być np. sprzeczność interesów przedstawiciela i reprezentowanego, faktyczne przeszkody w wykonywaniu swoich obowiązków bądź zagrożone dobro dziecka,
• do zarządu majątkiem; dotyczy to sytuacji zarządu majątkiem podarowanym dziecku lub przekazanym mu w testamencie, gdy zastrzeżono, iż nie będzie on objęty zarządem rodziców oraz sytuacji, gdy dziecko przebywa w zakładzie wychowawczym lub w innej instytucji albo organizacji społecznej,
• w sprawach o prawa stanu; osoba kuratora ma tu zapewnić ustalenie prawidłowego składu rodziny; działa w interesie ogólnym, nie reprezentuje czyichś konkretnych interesów,
• w celu reprezentacji osoby zastąpionej w procesie lub innym postępowaniu cywilnym, gdy nie można doręczyć pism stronie, której miejsce pobytu nie jest znane; kurator wówczas nie tylko jest „kuratorem do doręczeń” ale jest przedstawicielem ustawowym strony i działa w jej imieniu,
• dla osoby prawnej, gdy nie może prowadzić swoich spraw z powodu braku powołanych do tego organów,
• spadku, gdy jest to konieczne dla zabezpieczenia interesów spadkobierców, ale tylko w stosunku do spadku, którego nikt jeszcze faktycznie nie przejął we władanie; kurator zarządza takim spadkiem pod nadzorem sądu,
• dla osoby przebywającej w szpitalu psychiatrycznym lub chorej psychicznie przebywającej w domu pomocy społecznej – sąd opiekuńczy ustanowi kuratora oraz określi jego zakres obowiązków, na wniosek tej osoby, gdy potrzebuje ona pomocy do prowadzenia swoich spraw,
• w postępowaniu administracyjnym, np. w takim postępowaniu w sprawach dotyczących spadków nieobjętych jako strony działają osoby sprawujące zarząd majątkiem masy spadkowej, a w ich braku - kurator wyznaczony przez sąd na wniosek organu administracji publicznej.

Jakie obowiązki ma kurator osoby częściowo ubezwłasnowolnionej?

Kuratora dla osoby częściowo ubezwłasnowolnionej ustanawia sąd opiekuńczy z urzędu na podstawie odpisu postanowienia o ubezwłasnowolnieniu, przesłanego przez sąd, który orzekł ubezwłasnowolnienie. Ubezwłasnowolniona częściowo może być tylko osoba pełnoletnia, której z powodu różnych zaburzeń psychicznych, tj. choroba psychiczna, niedorozwój umysłowy, narkomania lub alkoholizm, potrzebna jest pomoc do prowadzenia jej spraw, jednakże zaburzenia te nie są takie dotkliwe, ażeby nie mogła kierować swym postępowaniem. Mając to na uwadze również obowiązki kuratora są dużo mniej liczne niż obowiązki opiekuna osoby ubezwłasnowolnionej całkowicie. Przede wszystkim należy zauważyć, że kurator takiej osoby jest powołany do jej reprezentowania i zarządu jej majątkiem jedynie wtedy, gdy sąd opiekuńczy tak postanowi. Sąd przyzna takie uprawnienia kuratorowi tylko wtedy, gdy ze względu na stan zdrowia osoby uzna to za konieczne. Reprezentacja obejmuje przede wszystkim występowanie przed sądem w tych sprawach, w których ubezwłasnowolniony nie ma zdolności procesowej. Jeżeli jednak sąd nie powołał kuratora do reprezentacji i zarządu majątkiem, wówczas przysługuje mu prawo do:

• sprawowania pieczy nad osobą częściowo ubezwłasnowolnioną, w ramach której powinien przede wszystkim czynić starania o polepszenie zdrowia takiej osoby, może również w razie zmiany okoliczności wystąpić z wnioskiem o uchylenie ubezwłasnowolnienia,
• wyrażania zgody na czynności prawne dokonywane przez ubezwłasnowolnionego, przez które zaciąga on zobowiązanie lub rozporządza swoim prawem; jest on bowiem przedstawicielem ustawowym ubezwłasnowolnionego,
• działania w procesie – jeżeli zachodzi potrzeba reprezentacji częściowo ubezwłasnowolnionego w sprawach, w których nie może występować samodzielnie; wówczas sąd opiekuńczy powinien udzielić upoważnienia do działania kuratora dla potrzeb tego konkretnie procesu.

Oczywiście jeżeli sąd powołał kuratora do reprezentacji i zarządu majątkiem również przysługują mu w/w uprawnienia. Kuratela dla osoby ubezwłasnowolnionej częściowo ustaje wskutek uchylenia ubezwłasnowolnienia lub zmiany ubezwłasnowolnienia częściowego na całkowite, gdyż wtedy pojawia się potrzeba ustanowienia opiekuna.

Jakie obowiązki ma kurator dla dziecka poczętego?

Kuratora dla dziecka poczętego ustanawia sąd opiekuńczy z urzędu, właściwy ze względu na miejsce zamieszkania lub pobytu matki. Kuratora takiego ustanawia się zawsze, gdy aktualizuje się potrzeba strzeżenia praw dziecka poczętego, lecz jeszcze nie urodzonego. Jeżeli zatem dla dziecka poczętego powstaje sytuacja, w której mogłyby ucierpieć jego interesy, prawo stwarza możliwość ustanowienia kuratora, który będzie czuwał nad prawidłowym realizowaniem interesu dziecka. Kurator może podejmować wszelkie działania o charakterze zapobiegawczym, np. zabezpieczenie spadku, zapisu, zabezpieczenie dowodów w przyszłej sprawie o odszkodowanie. Kurator może również w imieniu dziecka poczętego przyjąć darowiznę. Kuratela w tym kształcie ustaje z chwilą urodzenia się dziecka, gdyż od tej pory na straży interesów dziecka będą stali jego rodzice.

Jakie obowiązki ma kurator dla osoby niepełnosprawnej?

Dla osoby niepełnosprawnej ustanawia się kuratora, jeżeli osoba ta potrzebuje pomocy do prowadzenia wszelkich spraw albo spraw określonego rodzaju lub do załatwienia poszczególnej sprawy. Kuratelę uchyla się na żądanie osoby niepełnosprawnej, dla której była ustanowiona. Osobą ułomną jest zarówno osoba dotknięta poważnym kalectwem, jak: osoba niewidoma czy głuchoniema, jak i osoba, która ze względu na stan swojego zdrowia nie jest w stanie zająć się swoimi sprawami, np. ze względu na obłożną długotrwałą chorobę, starość. Wniosek o ustanowienie kuratora może złożyć jedynie ta osoba niepełnosprawna oraz prokurator, który działa w interesie społecznym. Przesłanką do ustanowienia jest potrzeba niesienia takiej osobie pomocy, przy czym należy uwzględnić stopień ułomności, zakres i rodzaj spraw, jakie należy prowadzić.

Zakres obowiązków i uprawnień kuratora określa sąd opiekuńczy, mając na uwadze treść wniosku osoby niepelnosprawnej. Decyduje o tym, czy pomoc ma być udzielana we wszystkich sprawach, czy tylko w sprawach określonego rodzaju. Może także wyznaczyć kuratora do przeprowadzenia konkretnej, pojedynczej sprawy. Kurator dla osoby ułomnej nie jest jej przedstawicielem ustawowym, udziela jej pomocy, a nie działa za nią. Działanie w jej imieniu może opierać się jedynie na pełnomocnictwie udzielonym kuratorowi przez osobę ułomną.

Uchylenie takiej kurateli może nastąpić jedynie na wniosek osoby niepełnosprawnej i jest on dla sądu wiążący, co oznacza, że sąd musi kuratelę uchylić.

Jakie obowiązki ma kurator dla osoby nieobecnej?

Kuratora dla osoby nieobecnej ustanawia się dla ochrony praw osoby, która z powodu nieobecności nie może prowadzić swych spraw, a nie ma pełnomocnika lub gdy pełnomocnik nie może wykonywać swych czynności albo wykonuje je nienależycie. Osobą nieobecną jest osoba, której miejsce pobytu nie jest znane albo której miejsce pobytu jest znane, jednakże nie ma możliwości prowadzenia swych spraw, np. z powodu przebywania za granicą. Nie jest nią natomiast osoba nieistniejąca, nieznana lub obecna, jednakże zaniedbująca swoje sprawy. Potrzeba ochrony dotyczy zarówno praw majątkowych jak i niemajątkowych nieobecnego.

Kuratora dla nieobecnego ustanawia sąd opiekuńczy właściwy ze względu na ostatnie miejsce zamieszkania lub pobytu osoby nieobecnej. Z wnioskiem o ustanowienie takiego kuratora może wystąpić osoba, która ma w tym interes prawny, np. chce wytoczyć przeciwko nieobecnemu powództwo. Wniosek taki może wnieść również organ administracyjny, a także sąd jest kompetentny do działania z urzędu. Będzie to miało miejsce, jeżeli w grę wchodzi ochrona interesów samego nieobecnego.

Zakres obowiązków takiego kuratora każdorazowo określa sąd opiekuńczy. Jednakże niezależnie od tego, kurator powinien przede wszystkim postarać się o ustalenie miejsca pobytu osoby nieobecnej i zawiadomić ją o stanie jej spraw. Kurator nieobecnego jest zazwyczaj jego przedstawicielem ustawowym, nie wyłącza to jednak możliwości działania samego nieobecnego.

Nie ustanawia się kuratora dla ochrony praw osoby, jeżeli istnieją przesłanki uznania jej za zmarłą.

Kiedy kurator może otrzymywać wynagrodzenie?

Jak już wcześniej wspominano kuratela jest instytucją zasadniczo odpłatną, niezależnie od tego czy dotyczy zarządu majątkiem, czy obejmuje dbałość o niemajątkowe interesy osoby zastąpionej. Organ państwowy, który ustanowił kuratora, przyznaje mu na jego żądanie stosowne wynagrodzenie za sprawowanie kurateli. Ustalenie wynagrodzenia może więc nastąpić na wniosek kuratora i powinno odpowiadać nakładowi pracy kuratora. 

Przyznane wynagrodzenie kuratora pokrywa się z dochodów lub majątku osoby, dla której został on ustanowiony, jednak jeśli osoba ta nie posiada odpowiednich dochodów lub majątku – to wynagrodzenie pokrywa się z majątku osoby, na której żądanie ustanowienie kuratora nastąpiło. Wynagrodzenie może być przyznane kuratorowi okresowo lub jednorazowo w dniu ustania kurateli albo zwolnienia kurat6ra.

Istnieją jednak sytuacje wyjątkowe, kiedy kurator nie może liczyć na żadne wynagrodzenie. Gdy nakład pracy kuratora jest nieznaczny (tzn. nie odrywa go od jego codziennych zajęć, nie absorbuje czasowo), a jego praca czyni zadość zasadom współżycia społecznego (np. jest krewnym osoby, dla której ustanowiono kuratelę) nie przyznaje się wynagrodzenia.

Kiedy ustaje kuratela?

Organ państwowy, który ustanowił kuratora, uchyla kuratelę, gdy odpadnie jej cel (np. gdy ustanowiono kuratora dla nieobecnego, a ten się zjawił). Natomiast gdy kurator został ustanowiony do załatwienia konkretnej sprawy, kuratela ustaje z chwilą ukończenia tej sprawy i nie jest konieczne orzeczenie organu w tej sprawie – kuratela ustaje z mocy prawa. W ten sposób (z mocy prawa) gaśnie kuratela, gdy inne przepisy szczegółowe, na mocy których ustanowiono kuratora, tak stanowią, a także gdy kuratora ustanowiono dla dziecka poczętego – kuratela automatycznie gaśnie z chwilą jego narodzin; podobnie, gdy ustanowiono kuratora procesowego – kuratela gaśnie z chwilą prawomocnego zakończenia postępowania.

Pamiętaj, że:

• Kuratela ma na celu dbanie i prowadzenie spraw osób, które z różnych powodów nie mogą bądź nie potrafią samodzielnie ich prowadzić.
• Kuratela skupia się raczej na trosce o interesy majątkowe danej osoby, tak aby nie doznały one uszczerbku.
• Kurator w odróżnieniu od opiekuna nie zawsze jest przedstawicielem ustawowym osoby, dla której został ustanowiony.
• Zazwyczaj zakres obowiązków i uprawnień kuratora wyznacza sąd opiekuńczy w postanowieniu o ustanowieniu konkretnej kurateli.
• Kuratela w odróżnieniu od opieki jest płatna; obowiązek zapłaty wynagrodzenia obciąża przede wszystkim osobę, dla której została ustanowiona.
• Kuratela ustaje w chwili, kiedy odpadnie przyczyna, dla której została orzeczona; może to nastąpić z mocy samego prawa, orzeczenia sądu, dokonania czynności, będącej przyczyną jej ustanowienia.

Podstawa prawna:

• Ustawa z dnia 25 lutego 1964 r. - Kodeks rodzinny i opiekuńczy (Dz.U. 1964 r., Nr 9, poz. 59, ze zmianami),
• Ustawa z dnia 17 listopada 1964 r. - Kodeks postępowania cywilnego (Dz.U. 1964 r., Nr 43, poz. 296, ze zmianami),
• Ustawa z dnia 23 kwietnia 1964 r. - Kodeks cywilny (Dz.U. 1964 r., Nr 16, poz. 93, ze zmianami).