Często zdarza się, że dana osoba nie jest w stanie decydować o swoim życiu lub nawet nie potrafi podjąć najprostszych decyzji. Może to być wynikiem np. choroby psychicznej. Dlatego w takich sytuacjach rodzina chorego może podjąć decyzję o wystąpienie do sądu z wnioskiem o ubezwłasnowolnienie chorej osoby.

Wyróżniamy ubezwłasnowolnienie całkowite i częściowe

Osoba ubezwłasnowolniona całkowicie jest pozbawiona zdolności do czynności prawnych, zaś ubezwłasnowolniona częściowo posiada ograniczoną zdolność do czynności prawnych (zdolność prawna to zdolność do bycia podmiotem praw i obowiązków z zakresu prawa cywilnego i posiada ją każda osoba od chwili urodzenia, natomiast zdolność do dokonywania czynności prawnych, która polega na tym, że osoba może sama dokonywać czynności prawnych prowadzących do nabywania praw i zaciągania zobowiązań - jest to tzw. pełna zdolność do czynności prawnych. Ponadto w prawie polskim możemy mieć do czynienia z brakiem zdolności do czynności prawnych, jak też z ograniczoną zdolnością do czynności prawnych).

Kogo można ubezwłasnowolnić całkowicie?

1. osobę, która ukończyła lat 13 (poniżej tego wieku i tak nikomu nie przysługuje zdolność do czynności prawnych),

2. osobę, która ukończyła lat 13, ale wskutek choroby psychicznej, niedorozwoju umysłowego albo innego rodzaju zaburzeń psychicznych, w szczególności pijaństwa lub narkomanii, nie jest w stanie kierować swoim postępowaniem, np. narkomania może stanowić podstawę ubezwłasnowolnienia (całkowitego lub częściowego) również wtedy, gdy osoba nią dotknięta popadła w ten nałóg na skutek przyjmowania leków zawierających narkotyki albo podstawą ubezwłasnowolnienia może być również zarzut marnotrawstwa (hulaszczy tryb życia i trwonienie majątku), o ile łączy się on z chorobą psychiczną, niedorozwojem umysłowym albo innego rodzaju zaburzeniami psychicznymi.

Poza tym ubezwłasnowolnienie może zostać orzeczone tylko wtedy, gdy służy to ochronie interesów ubezwłasnowolnionego.

Dla osoby ubezwłasnowolnionej całkowicie ustanawia się opiekę, chyba że pozostaje ona jeszcze pod władzą rodzicielską.

Jakie są skutki ubezwłasnowolnienia całkowitego?

Czynność prawna dokonana przez osobę ubezwłasnowolnioną całkowicie jest nieważna, np. jeśli taka osoba sporządzi testament, spadkodawcy w nim wymienieni nie będą mogli się na niego powołać, ponieważ będzie on nieważny.

Jednak gdy taka osoba zawrze umowę należącą do umów powszechnie zawieranych w drobnych bieżących sprawach życia codziennego (np. zakup gazety lub biletu do kina), umowa taka staje się ważna z chwilą jej wykonania, chyba że dojdzie do rażącego pokrzywdzenie takiej osoby, np. sprzedawca w sklepie świadomie źle wyda resztę pieniędzy. W imieniu osób ubezwłasnowolnionych całkowicie czynności dokonują ich przedstawiciele np. rodzice lub ustanowieni przez sąd opiekunowie. Do opieki nad ubezwłasnowolnionym całkowicie stosuje się odpowiednio przepisy o opiece nad małoletnim. 

Kto może zostać ubezwłasnowolniony częściowo?

Osoba pełnoletnia (po ukończeniu 18 roku życia) z powodu choroby psychicznej, niedorozwoju umysłowego lub z powodu pijaństwa lub narkomani, w sytuacji gdy potrzebna jest jej pomoc w prowadzeniu spraw, ponieważ osoba taka sama nie daje sobie ze wszystkim rady. Dla osoby częściowo ubezwłasnowolnionej ustanawia się kuratelę. 

Jakie są skutki ubezwłasnowolnienia częściowego?

1. pewne czynności dokonane przez taką osobę są nieważne np. nie może ona sporządzić testamentu,

2. do dokonania pewnych czynności potrzebna jest zgoda przedstawiciela ustawowego np. rodzica lub opiekuna, ale gdy osoba ubezwłasnowolniona zawrze umowę bez zgody przedstawiciela ustawowego, to umowa taka będzie ważna, jeżeli zostanie potwierdzona przez tego przedstawiciela.

Nie wymagają zgody przedstawiciela ustawowego następujące czynności prawne dokonane przez osoby ubezwłasnowolnione częściowo:

• umowy powszechnie zawierane w drobnych bieżących sprawach życia codziennego, np. zakup biletu autobusowego,

• rozporządzenie zarobkiem, chyba że sąd opiekuńczy z ważnych powodów postanowi inaczej,

• wszelkie czynności prawne dotyczące przedmiotów majątkowych, które przedstawiciel ustawowy oddał osobie ubezwłasnowolnionej częściowo do swobodnego użytku (z wyjątkiem tych czynności, do dokonania których wymagana jest zgoda sądu),

• umowy o pracę.

Jak przebiega postępowanie o ubezwłasnowolnienie?

Sprawy o ubezwłasnowolnienie całkowite i częściowe rozpatrują sądy okręgowe (i to w składzie 3 sędziów zawodowych). 

Wniosek o ubezwłasnowolnienie wnosi się do sądu właściwego ze względu na miejsce zamieszkania osoby, która ma być ubezwłasnowolniona, a w braku miejsca zamieszkania właściwy jest sąd miejsca jej pobytu. Do kręgu osób uprawnionych do złożenia takiego wniosku należą:

1. współmałżonek osoby,

2. krewni w linii prostej (dziadkowie, rodzice, dzieci, wnuki itd.) oraz rodzeństwo,

3. przedstawiciel ustawowy.

Krewni osoby, której dotyczy wniosek o ubezwłasnowolnienie, nie mogą zgłaszać tego wniosku, jeżeli osoba ta ma przedstawiciela ustawowego. Wniosek o ubezwłasnowolnienie częściowe można zgłosić już na rok przed dojściem do pełnoletności osoby, której dotyczy wniosek o ubezwłasnowolnienie.

Pamiętaj, że:

• Sąd może oddalić żądanie ubezwłasnowolnienia, jeżeli sytuacja życiowa chorego jest ustabilizowana, ma on zapewnioną dostateczną opiekę faktyczną i nie zachodzi potrzeba podjęcia żadnych działań wymagających ustanowienia opieki prawnej, a orzeczenie ubezwłasnowolnienia mogłoby prowadzić do zakłócenia, wbrew interesom chorego, korzystnie dla niego uregulowanej sytuacji faktycznej.

• Wniosek o ubezwłasnowolnienie powinien być zawsze uzasadniony, gdyż w przeciwnym razie ten, kto zgłosił wniosek o ubezwłasnowolnienie w złej wierze lub lekkomyślnie, podlega karze grzywny.

• Postępowanie o ubezwłasnowolnienie toczy się przy udziale prokuratora.

• Celem ubezwłasnowolnienia jest niesienie pomocy takiej osobie w załatwieniu jej spraw osobistych lub majątkowych. W żadnym razie ubezwłasnowolnienie nie może dotyczyć interesu wnioskodawcy np. syn chce ubezwłasnowolnić swoją matkę po to, aby móc rozporządzać jej majątkiem.

• Sąd uchyli ubezwłasnowolnienie, gdy ustaną przyczyny, dla których je orzeczono, np. kiedy osoba ubezwłasnowolniona z powodu pijaństwa poddała się leczeniu, które przyniosło pozytywne rezultaty.

Podstawa prawna:

• Ustawa z dnia 23 kwietnia 1964 roku - Kodeks cywilny (Dz.U. z 1964 r., Nr. 16, poz. 93, ze zmianami);

• Ustawa z dnia  17 listopada 1964 roku - Kodeks postępowania cywilnego (Dz.U. z 1964 r., Nr. 43, poz. 296, ze zmianami);

•  

  Ustawa z dnia 25 lutego 1964 r. - Kodeks rodzinny i opiekuńczy (t.j. Dz.U. z 2017 r., poz. 682, ze zmianami).