Kto może zostać ubezwłasnowolniony? Jakie są skutki ubezwłasnowolnienia

Często zdarza się, że dana osoba nie jest w stanie decydować o swoim życiu lub nawet nie potrafi podjąć najprostszych decyzji. Może to być wynikiem np. choroby psychicznej. Dlatego w takich sytuacjach rodzina chorego może podjąć decyzję o wystąpienie do sądu z wnioskiem o ubezwłasnowolnienie chorej osoby.

Wyróżniamy ubezwłasnowolnienie całkowite i częściowe

Osoba ubezwłasnowolniona całkowicie jest pozbawiona zdolności do czynności prawnych, zaś ubezwłasnowolniona częściowo posiada ograniczoną zdolność do czynności prawnych (zdolność prawna to zdolność do bycia podmiotem praw i obowiązków z zakresu prawa cywilnego i posiada ją każda osoba od chwili urodzenia, natomiast zdolność do dokonywania czynności prawnych, która polega na tym, że osoba może sama dokonywać czynności prawnych prowadzących do nabywania praw i zaciągania zobowiązań - jest to tzw. pełna zdolność do czynności prawnych. Ponadto w prawie polskim możemy mieć do czynienia z brakiem zdolności do czynności prawnych, jak też z ograniczoną zdolnością do czynności prawnych).

Kogo można ubezwłasnowolnić całkowicie?

1. osobę, która ukończyła lat 13 (poniżej tego wieku i tak nikomu nie przysługuje zdolność do czynności prawnych),

2. osobę, która ukończyła lat 13, ale wskutek choroby psychicznej, niedorozwoju umysłowego albo innego rodzaju zaburzeń psychicznych, w szczególności pijaństwa lub narkomanii, nie jest w stanie kierować swoim postępowaniem, np. narkomania może stanowić podstawę ubezwłasnowolnienia (całkowitego lub częściowego) również wtedy, gdy osoba nią dotknięta popadła w ten nałóg na skutek przyjmowania leków zawierających narkotyki albo podstawą ubezwłasnowolnienia może być również zarzut marnotrawstwa (hulaszczy tryb życia i trwonienie majątku), o ile łączy się on z chorobą psychiczną, niedorozwojem umysłowym albo innego rodzaju zaburzeniami psychicznymi.

Poza tym ubezwłasnowolnienie może zostać orzeczone tylko wtedy, gdy służy to ochronie interesów ubezwłasnowolnionego.

Dla osoby ubezwłasnowolnionej całkowicie ustanawia się opiekę, chyba że pozostaje ona jeszcze pod władzą rodzicielską.

Jakie są skutki ubezwłasnowolnienia całkowitego?

Czynność prawna dokonana przez osobę ubezwłasnowolnioną całkowicie jest nieważna, np. jeśli taka osoba sporządzi testament, spadkodawcy w nim wymienieni nie będą mogli się na niego powołać, ponieważ będzie on nieważny.

Jednak gdy taka osoba zawrze umowę należącą do umów powszechnie zawieranych w drobnych bieżących sprawach życia codziennego (np. zakup gazety lub biletu do kina), umowa taka staje się ważna z chwilą jej wykonania, chyba że dojdzie do rażącego pokrzywdzenie takiej osoby, np. sprzedawca w sklepie świadomie źle wyda resztę pieniędzy. W imieniu osób ubezwłasnowolnionych całkowicie czynności dokonują ich przedstawiciele np. rodzice lub ustanowieni przez sąd opiekunowie. Do opieki nad ubezwłasnowolnionym całkowicie stosuje się odpowiednio przepisy o opiece nad małoletnim. 

Konkretne przepisy ponadto wiążą niektóre szczególne skutki z faktem ubezwłasnowolnienia. Przykładowo dopuszczają, że przedstawiciel osoby ubezwłasnowolnionej może żądać rozwiązania umowy darowizny dokonanej przez tę osobę przed ubezwłasnowolnieniem, jeżeli darowizna ze względu na wartość świadczenia i brak uzasadnionych pobudek jest nadmierna.  Rozwiązania umowy darowizny nie można żądać po upływie dwóch lat od jej wykonania.

Kto może zostać ubezwłasnowolniony częściowo?

Osoba pełnoletnia (po ukończeniu 18 roku życia) z powodu choroby psychicznej, niedorozwoju umysłowego lub z powodu pijaństwa lub narkomani, w sytuacji gdy potrzebna jest jej pomoc w prowadzeniu spraw, ponieważ osoba taka sama nie daje sobie ze wszystkim rady. Dla osoby częściowo ubezwłasnowolnionej ustanawia się kuratelę. 

Kurator osoby ubezwłasnowolnionej częściowo jest powołany do jej reprezentowania i do zarządu jej majątkiem tylko wtedy, gdy sąd opiekuńczy tak postanowi.  W razie uchylenia ubezwłasnowolnienia kuratela ustaje z mocy prawa.

Jakie są skutki ubezwłasnowolnienia częściowego?

1. pewne czynności dokonane przez taką osobę są nieważne np. nie może ona sporządzić testamentu,

2. do dokonania pewnych czynności potrzebna jest zgoda przedstawiciela ustawowego np. rodzica lub opiekuna, ale gdy osoba ubezwłasnowolniona zawrze umowę bez zgody przedstawiciela ustawowego, to umowa taka będzie ważna, jeżeli zostanie potwierdzona przez tego przedstawiciela.

Nie wymagają zgody przedstawiciela ustawowego następujące czynności prawne dokonane przez osoby ubezwłasnowolnione częściowo:

• umowy powszechnie zawierane w drobnych bieżących sprawach życia codziennego, np. zakup biletu autobusowego,

• rozporządzenie zarobkiem, chyba że sąd opiekuńczy z ważnych powodów postanowi inaczej,

• wszelkie czynności prawne dotyczące przedmiotów majątkowych, które przedstawiciel ustawowy oddał osobie ubezwłasnowolnionej częściowo do swobodnego użytku (z wyjątkiem tych czynności, do dokonania których wymagana jest zgoda sądu),

• umowy o pracę.

Jak przebiega postępowanie o ubezwłasnowolnienie?

Sprawy o ubezwłasnowolnienie całkowite i częściowe rozpatrują sądy okręgowe (i to w składzie 3 sędziów zawodowych). 

Wniosek o ubezwłasnowolnienie wnosi się do sądu właściwego ze względu na miejsce zamieszkania osoby, która ma być ubezwłasnowolniona, a w braku miejsca zamieszkania właściwy jest sąd miejsca jej pobytu. Do kręgu osób uprawnionych do złożenia takiego wniosku należą:

1. współmałżonek osoby,

2. krewni w linii prostej (dziadkowie, rodzice, dzieci, wnuki itd.) oraz rodzeństwo,

3. przedstawiciel ustawowy.

Krewni osoby, której dotyczy wniosek o ubezwłasnowolnienie, nie mogą zgłaszać tego wniosku, jeżeli osoba ta ma przedstawiciela ustawowego. Wniosek o ubezwłasnowolnienie częściowe można zgłosić już na rok przed dojściem do pełnoletności osoby, której dotyczy wniosek o ubezwłasnowolnienie.

Osobę, której dotyczy wniosek o ubezwłasnowolnienie, należy wysłuchać niezwłocznie po wszczęciu postępowania; wysłuchanie powinno odbyć się w obecności biegłego psychologa oraz - w zależności od stanu zdrowia osoby, która ma być wysłuchana - biegłego lekarza psychiatry lub neurologa.

Jeżeli wniosek o ubezwłasnowolnienie dotyczy osoby pełnoletniej, sąd może na wniosek uczestnika postępowania lub z urzędu, przy wszczęciu lub w toku postępowania, ustanowić dla niej doradcę tymczasowego, gdy uzna to za konieczne dla ochrony jej osoby lub mienia.  Osoba, dla której ustanowiono doradcę tymczasowego, ma wówczas ograniczoną zdolność do czynności prawnych na równi z osobą ubezwłasnowolnioną częściowo.

Jeżeli według wniosku ubezwłasnowolnienie ma być orzeczone z powodu choroby psychicznej bądź niedorozwoju umysłowego, to sąd przed zarządzeniem doręczenia wniosku zażąda, w wyznaczonym terminie, przedstawienia świadectwa lekarskiego wydanego przez lekarza psychiatrę o stanie psychicznym osoby, której dotyczy wniosek o ubezwłasnowolnienie, lub opinii psychologa o stopniu niepełnosprawności umysłowej tej osoby. Jeśli zaś ubezwłasnowolnienie ma nastąpić z powodu pijaństwa, sąd żąda także przedstawienia zaświadczenia poradni przeciwalkoholowej, a jeżeli ubezwłasnowolnienie ma nastąpić z powodu narkomanii - zaświadczenia z poradni leczenia uzależnień. >

Sąd odrzuci wniosek o ubezwłasnowolnienie, jeżeli treść wniosku lub dołączone do wniosku dokumenty nie uprawdopodobniają istnienia choroby psychicznej, niedorozwoju umysłowego lub występowania innego rodzaju zaburzeń psychicznych osoby, której dotyczy wniosek o ubezwłasnowolnienie albo w razie niezłożenia żądanego świadectwa, opinii lub zaświadczenia, chyba że złożenie takich dokumentów nie jest możliwe.

Osoba, której dotyczy wniosek o ubezwłasnowolnienie, musi być zbadana przez biegłego lekarza psychiatrę lub neurologa, a także psychologa.

Opinia biegłego oprócz oceny stanu zdrowia psychicznego lub zaburzeń psychicznych albo rozwoju umysłowego osoby, której dotyczy wniosek o ubezwłasnowolnienie, powinna zawierać umotywowaną ocenę zakresu jej zdolności do samodzielnego kierowania swoim postępowaniem i prowadzenia swoich spraw, uwzględniającą postępowanie i zachowanie się tej osoby.

Sąd może też, jeżeli na podstawie opinii dwóch biegłych lekarzy uzna to za niezbędne, zarządzić oddanie osoby, której dotyczy wniosek o ubezwłasnowolnienie, pod obserwację w zakładzie leczniczym na czas nie dłuższy niż sześć tygodni. W wyjątkowych wypadkach sąd może termin ten przedłużyć do trzech miesięcy.

Postępowanie dowodowe powinno ustalić przede wszystkim stan zdrowia, sytuację osobistą, zawodową i majątkową osoby, której dotyczy wniosek o ubezwłasnowolnienie, rodzaj spraw wymagających prowadzenia przez tę osobę oraz sposób zaspokajania jej potrzeb życiowych. Sąd może zobowiązać osoby pozostające we wspólnocie domowej z osobą, której dotyczy wniosek o ubezwłasnowolnienie, do złożenia wykazu majątku należącego do tej osoby oraz do złożenia przyrzeczenia. 

W ciężkich przypadkach sąd może zaniechać doręczenia pism sądowych, wezwania lub wysłuchania osoby, której dotyczy wniosek o ubezwłasnowolnienie.

W sprawach o ubezwłasnowolnienie, o uchylenie oraz zmianę ubezwłasnowolnienia sąd może ustanowić dla osoby, której dotyczy wniosek o ubezwłasnowolnienie lub dla osoby ubezwłasnowolnionej, adwokata lub radcę prawnego z urzędu, nawet bez jej wniosku. 

W takich sprawach istnieje obowiązek przeprowadzenia rozprawy.

W postanowieniu o ubezwłasnowolnieniu sąd orzeka, czy ubezwłasnowolnienie jest całkowite, czy też częściowe i z jakiego powodu zostaje orzeczone. Sąd, który orzekł ubezwłasnowolnienie, zarządza z urzędu przesłanie sądowi opiekuńczemu odpisu prawomocnego postanowienia, którym orzekł ubezwłasnowolnienie. W razie zaś oddalenia wniosku o ubezwłasnowolnienie sąd zawiadamia sąd opiekuńczy o potrzebie ustanowienia kuratora dla osoby niepełnosprawnej.

Pamiętaj, że:

• Sąd może oddalić żądanie ubezwłasnowolnienia, jeżeli sytuacja życiowa chorego jest ustabilizowana, ma on zapewnioną dostateczną opiekę faktyczną i nie zachodzi potrzeba podjęcia żadnych działań wymagających ustanowienia opieki prawnej, a orzeczenie ubezwłasnowolnienia mogłoby prowadzić do zakłócenia, wbrew interesom chorego, korzystnie dla niego uregulowanej sytuacji faktycznej.

• Wniosek o ubezwłasnowolnienie powinien być zawsze uzasadniony, gdyż w przeciwnym razie ten, kto zgłosił wniosek o ubezwłasnowolnienie w złej wierze lub lekkomyślnie, podlega karze grzywny.

• Postępowanie o ubezwłasnowolnienie toczy się przy udziale prokuratora.

• Celem ubezwłasnowolnienia jest niesienie pomocy takiej osobie w załatwieniu jej spraw osobistych lub majątkowych. W żadnym razie ubezwłasnowolnienie nie może dotyczyć interesu wnioskodawcy np. syn chce ubezwłasnowolnić swoją matkę po to, aby móc rozporządzać jej majątkiem.

• Sąd uchyli ubezwłasnowolnienie, gdy ustaną przyczyny, dla których je orzeczono, np. kiedy osoba ubezwłasnowolniona z powodu pijaństwa poddała się leczeniu, które przyniosło pozytywne rezultaty.

Podstawa prawna:

• Ustawa z dnia 23 kwietnia 1964 roku - Kodeks cywilny (Dz.U. z 1964 r., Nr. 16, poz. 93, ze zmianami);

• Ustawa z dnia  17 listopada 1964 roku - Kodeks postępowania cywilnego (Dz.U. z 1964 r., Nr. 43, poz. 296, ze zmianami);

• Ustawa z dnia 25 lutego 1964 r. -  Kodeks rodzinny i opiekuńczy  (t.j. Dz.U. z 2017 r., poz. 682, ze zmianami).