Spis treści
Czym jest nadzwyczajne złagodzenie kary?
Nadzwyczajne złagodzenie kary to instytucja prawna przewidziana w art. 60 Kodeksu karnego, która umożliwia sądom wymierzenie kary poniżej dolnej granicy ustawowego zagrożenia lub zastosowanie kary łagodniejszego rodzaju albo na odstąpieniu od wymierzenia kary i orzeczeniu środka karnego, środka kompensacyjnego lub przepadku. Stanowi ona narzędzie indywidualizacji wymiaru kary, pozwalające na dostosowanie sankcji do konkretnych okoliczności sprawy i osoby sprawcy.
Kluczowe cechy nadzwyczajnego złagodzenia
- Możliwość wymierzenia kary poniżej dolnej granicy zagrożenia
- Zastosowanie kary łagodniejszego rodzaju
- Odstąpienie od kary i orzeczenie środka karnego
- Uwzględnienie indywidualnych okoliczności sprawy
Kodeks karny przewiduje dwa tryby zastosowania nadzwyczajnego złagodzenia kary: fakultatywny (gdy sąd może to uczynić) oraz obligatoryjny (gdy sąd musi to uczynić). Każdy z tych trybów ma swoje specyficzne przesłanki i zastosowanie.
Nadzwyczajne złagodzenie wobec młodocianego
Szczególną kategorią sprawców, wobec których można zastosować nadzwyczajne złagodzenie kary, są młodociani. Zgodnie z art. 115 § 10 Kodeksu karnego, młodocianym jest sprawca, który w chwili popełnienia czynu zabronionego nie ukończył 21 lat i w czasie orzekania w pierwszej instancji nie ukończył 24 lat. Obie te przesłanki muszą być spełnione łącznie.
Ważne - definicja młodocianego
Sprawca nie będzie uznany za młodocianego, jeśli popełnił wprawdzie czyn przed ukończeniem 21 lat, ale w czasie orzekania przez sąd pierwszej instancji miał już 24 lata lub więcej. Podobnie, nie będzie młodocianym osoba, która w czasie orzekania nie ma jeszcze 24 lat, ale czyn popełniła po ukończeniu 21 roku życia.
Wobec młodocianego sąd może zastosować nadzwyczajne złagodzenie kary, kierując się przede wszystkim względami wychowawczymi określonymi w art. 54 § 1 Kodeksu karnego. Oznacza to, że wymierzając karę młodocianemu, sąd ma na celu przede wszystkim wychowanie sprawcy, a nie jego represjonowanie.
Fakultatywne przypadki złagodzenia kary
Poza sprawcami młodocianymi, kodeks karny przewiduje inne sytuacje, w których sąd może zastosować nadzwyczajne złagodzenie kary. Może to nastąpić w szczególnie uzasadnionych przypadkach, gdy nawet najniższa kara przewidziana za dane przestępstwo byłaby niewspółmiernie surowa.
Pojednanie ze sprawcą
Gdy pokrzywdzony pojednał się ze sprawcą, szkoda została naprawiona albo pokrzywdzony i sprawca uzgodnili sposób naprawienia szkody.
Postawa sprawcy
Ze względu na postawę sprawcy, zwłaszcza gdy czynił starania o naprawienie szkody lub o jej zapobieżenie.
Uszczerbek sprawcy
Jeżeli sprawca przestępstwa nieumyślnego lub jego najbliższy poniósł poważny uszczerbek związany z popełnionym przestępstwem.
Przedstawione sytuacje są jedynie przykładami możliwych przypadków, w których orzeczenie wobec sprawcy nawet najniższego wymiaru kary przewidzianego za dany czyn byłoby niewspółmiernie surowe. Zaistnienie tych sytuacji nie gwarantuje automatycznego zastosowania nadzwyczajnego złagodzenia - konieczne jest jeszcze zaistnienie innych okoliczności uzasadniających taką decyzję.
Złagodzenie na wniosek prokuratora
Kodeks karny przewiduje specjalną procedurę współpracy z organami ścigania, znana jako instytucja "małego świadka koronnego".
Na wniosek prokuratora sąd może zastosować nadzwyczajne złagodzenie kary, a nawet warunkowo zawiesić jej wykonanie w stosunku do sprawcy przestępstwa, który, niezależnie od wyjaśnień złożonych w swojej sprawie, ujawnił przed organem ścigania i przedstawił istotne okoliczności, nieznane dotychczas temu organowi, przestępstwa zagrożonego karą powyżej 5 lat pozbawienia wolności.
Sprawca musi najpierw wyjaśnić swoją sprawę - jest to warunek podstawowy.
Sprawca ujawnia informacje o przestępstwie zagrożonym karą powyżej 5 lat pozbawienia wolności, niezależnie od wyjaśnień w swojej sprawie.
Prokurator ocenia, czy przedstawione informacje są istotne i dotychczas nieznane organom ścigania.
Prokurator składa wniosek o nadzwyczajne złagodzenie kary do sądu.
Sąd rozstrzyga o zastosowaniu nadzwyczajnego złagodzenia kary.
Praktyczne korzyści instytucji
Praktyka pokazuje, że zastosowanie nadzwyczajnego złagodzenia kary wobec przestępców w zamian za istotne informacje o innych przestępstwach często się opłaca. Za cenę łagodnego potraktowania sprawcy, organy ścigania uzyskują informacje o popełnionych przestępstwach, co przyczynia się do skuteczniejszego ścigania przestępczości.
Obowiązkowe zastosowanie złagodzenia
Kodeks karny przewiduje jedną sytuację, w której sąd zmuszony jest zastosować wobec sprawcy nadzwyczajne złagodzenie kary.
Na wniosek prokuratora sąd stosuje nadzwyczajne złagodzenie kary, a nawet może warunkowo zawiesić jej wykonanie w stosunku do sprawcy współdziałającego z innymi osobami w popełnieniu przestępstwa, jeżeli ujawni on wobec organu powołanego do ścigania przestępstw informacje dotyczące osób uczestniczących w popełnieniu przestępstwa oraz istotne okoliczności jego popełnienia.
Kontrowersyjny przepis
Ten przepis jest jednym z najczęściej krytykowanych w kodeksie karnym. Nakazuje bowiem zastosowanie nadzwyczajnego złagodzenia kary wobec sprawców, którzy ujawnią informacje o współsprawcach, nawet jeśli informacje te są już znane organom ścigania. Narusza to zasadę ekwiwalentności między "przywilejem" sprawcy a korzyściami uzyskanymi przez organy ścigania.
W tym przypadku informacje nie muszą być nieznane organom ścigania. Oskarżony może liczyć na nadzwyczajne złagodzenie kary nawet wówczas, gdy ujawni informacje już znane policji. Sąd nie ma możliwości odmowy zastosowania tego złagodzenia, jeśli zostaną spełnione ustawowe przesłanki.
Inne przypadki z kodeksu karnego
Kodeks karny zawiera wiele innych sytuacji rozsianych po całym dokumencie, w których sąd może zastosować nadzwyczajne złagodzenie kary. Oto najważniejsze z nich:
Usiłowanie przestępstwa
W niektórych przypadkach usiłowania popełnienia przestępstwa (art. 14 § 2, 15 § 2 k.k.)
Podżeganie i pomocnictwo
W przypadku podżegania i pomocnictwa do przestępstwa (art. 19 § 2 k.k.)
Obrona konieczna
Przekroczenie granic obrony koniecznej (art. 25 § 2 k.k.)
Stan wyższej konieczności
Przekroczenie granic stanu wyższej konieczności (art. 26 § 3 k.k.)
Zapobieganie czynom
Chęć zapobieżenia dokonania czynu przez współdziałającego (art. 23 § 2 k.k.)
Nieletni sprawcy
Wobec nieletniego dopuszczającego się kwalifikowanych przestępstw (art. 10 § 3 k.k.)
Jak funkcjonuje nadzwyczajne złagodzenie kary?
Mechanizm nadzwyczajnego złagodzenia kary został szczegółowo uregulowany w art. 60 § 6 Kodeksu karnego. Reguły zależą od kategorii przestępstwa i rodzaju przewidzianego zagrożenia karnego. W 2025 roku przepisy zostały zaktualizowane i obecnie obowiązuje następujący system:
| Kategoria czynu | Zagrożenie ustawowe | Nadzwyczajne złagodzenie |
|---|---|---|
| Zbrodnia | Dowolne | Kara pozbawienia wolności nie niższa od 1/3 dolnej granicy ustawowego zagrożenia |
| Występek | Dolną granicą ustawowego zagrożenia jest kara pozbawienia wolności nie niższa od roku | Grzywna, ograniczenie wolności lub pozbawienie wolności |
| Występek | Dolną granicą ustawowego zagrożenia jest kara pozbawienia wolności niższa od roku, a górną - kara pozbawienia wolności nie niższa od lat 3 | Grzywna lub ograniczenie wolności |
| Występek | Górną granicą ustawowego zagrożenia jest kara pozbawienia wolności nieprzekraczająca 2 lat | Odstąpienie od kary i orzeczenie środka karnego |
Środki karne przy odstąpieniu od kary
W przypadku odstąpienia od wymierzenia kary, sąd może orzec jeden z następujących środków karnych:
- Zakaz zajmowania określonego stanowiska lub wykonywania zawodu
- Zakaz prowadzenia działalności związanej z opieką nad małoletnimi
- Zakaz kontaktowania się z określonymi osobami
- Zakaz prowadzenia pojazdów
- Świadczenie pieniężne
- Podanie wyroku do publicznej wiadomości
- Środek kompensacyjny lub przepadek
Praktyczne wskazówki
Oto najważniejsze informacje, które warto zapamiętać o instytucji nadzwyczajnego złagodzenia kary:
Kluczowe zasady do zapamiętania
- Wyjątkowość: Nadzwyczajne złagodzenie kary może być zastosowane tylko w sytuacjach wyjątkowych, gdy zagrożenie ustawowe jest zbyt surowe dla danego sprawcy w konkretnych okolicznościach.
- Obowiązek tylko w jednym przypadku: Sąd musi zastosować nadzwyczajne złagodzenie kary tylko wobec współdziałającego sprawcy ujawniającego informacje o współsprawcach.
- Uniwersalność: Nadzwyczajne złagodzenie kary może być zastosowane wobec wszystkich przestępstw przewidzianych w kodeksie karnym.
- Indywidualizacja: Każda sprawa jest rozpatrywana indywidualnie, uwzględniając konkretne okoliczności i osobę sprawcy.
Praktyczne znaczenie instytucji
Nadzwyczajne złagodzenie kary stanowi ważne narzędzie w systemie wymiaru sprawiedliwości, umożliwiające dostosowanie sankcji karnej do indywidualnych okoliczności sprawy. Dzięki tej instytucji możliwe jest osiągnięcie równowagi między koniecznością wymierzenia sprawiedliwej kary a uwzględnieniem szczególnych okoliczności, które mogą przemawiać za łagodniejszym traktowaniem sprawcy.
Podstawa prawna: Ustawa z dnia 6 czerwca 1997 r. Kodeks karny (Dz. U. 2025 r., poz. 383 - tekst jednolity).