Nadzwyczajne złagodzenie kary w kodeksie karnym

Kiedy sąd może zastosować nadzwyczajne złagodzenie kar?

Kodeks karny przewiduje dwa tryby zastosowania nadzwyczajnego złagodzenia kary - fakultatywny oraz obligatoryjny (obowiązkowy). Sąd może zastosować nadzwyczajne złagodzenie kary (fakultatywnie) w sytuacjach określonych w kodeksie karnym oraz wobec młodocianego, jeśli przemawiają za tym względy określone w art. 54 § 1 kodeksu karnego.

Młodociany

Wiek sprawcy ma duże znaczenie dla wymiaru kary. Znajduje tu zastosowanie zasada wyrażona w art. 54 §1 kodeksu karnego, który nakazuje sądom, by wymierzając karę młodocianemu miały na celu przede wszystkim wychowanie sprawcy a nie represjonowanie go. Dlatego też kodeks karny generalnie zezwolił sądom na stosowanie instytucji nadzwyczajnego złagodzenia kary wobec młodocianych. Należy w tym momencie wyjaśnić, że zgodnie z kodeksem karnym młodocianym jest sprawca, która w chwili popełnienia czynu zabronionego nie ukończył 21 lat i w czasie orzekania w pierwszej instancji 24 lat. Obydwie przedstawione przesłanki muszą być spełnione łącznie. Oznacza to, że nie będzie uważana za młodocianego sprawcę osoba, która wprawdzie popełniła czyn w wieku np. 19 lat, ale w chwili orzekania przed sądem pierwszej instancji miała lat 26.

Przypadki nadzwyczajnego złagodzenia kary przewidziane w kodeksie karnym

Poza młodocianym, wobec którego sąd może zastosować nadzwyczajne złagodzenie kary kierując się przede wszystkim chęcią jego wychowania, kodeks karny przewiduje jeszcze inne sytuacje, w których sąd może zastosować nadzwyczajne złagodzenie kary.

Sąd może to zrobić w szczególnie uzasadnionych przypadkach, w których nawet najniższa kara przewidziana za dane przestępstwo byłaby niewspółmiernie surowa. Kodeks karny przykładowo przedstawia takie sytuacje. Mogą one się pojawić, gdy:

• pokrzywdzony pojednał się ze sprawcą, szkoda została naprawiona albo pokrzywdzony i sprawca uzgodnili sposób naprawienia szkody,
• ze względu na postawę sprawcy, zwłaszcza gdy czynił starania o naprawienie szkody lub o jej zapobieżenie,
• jeżeli sprawca przestępstwa nieumyślnego lub jego najbliższy poniósł poważny uszczerbek związany z popełnionym przestępstwem.

Przestawione sytuacje są jedynie przykładami wielu możliwych, w których orzeczenie wobec sprawcy nawet najniższego wymiaru kary przewidzianego za dany czyn byłoby niewspółmiernie surowe. Należy zauważyć, że zaistnienie przedstawionych sytuacji nie gwarantuje jeszcze, że sąd skorzysta z instytucji nadzwyczajnego złagodzenia kary. Konieczne jest jeszcze zaistnienie innych okoliczności, które sprawią, że najniższa kara, jaką może orzec sąd za dany czyn byłaby niewspółmiernie surowa.

Dwie z przedstawionych sytuacji dotyczą okoliczności, które mogą zaistnieć po popełnieniu czynu zabronionego. Odnoszą się one do zachowań sprawcy i promują postawy zmierzające do naprawienia wyrządzonego zła. Trzecia sytuacja odnosi się tylko i wyłącznie do przestępstwa popełnionego nieumyślnie i ma na uwadze szkody, które poniósł sprawca lub osoby jemu najbliższe.

Wniosek prokuratora

Sąd może zastosować nadzwyczajne złagodzenie kary na wniosek prokuratora wobec sprawcy przestępstwa, który niezależnie od wyjaśnień złożonych w swojej sprawie, ujawnił przed organami ścigania i przedstawił istotne okoliczności nieznane dotychczas tym organom, dotyczące przestępstwa zagrożonego karą powyżej 5 lat pozbawienia wolności.

Ten przypadek nadzwyczajnego złagodzenia kary jest przykładem współpracy skruszonych przestępców z policją i prokuraturą. W zamian za informacje, dotyczące przestępstwa zagrożonego karą powyżej 5 lat pozbawienia wolności, prokurator może złożyć wniosek o nadzwyczajne złagodzenie kary dla skruszonego przestępcy. Przestępca ten nie ma pewności, czy nadzwyczajne złagodzenie kary zostanie zastosowane – wszystko zależy bowiem od decyzji sądu, a przede wszystkim od wniosku prokuratora.

Wyjaśnienia skruszonego przestępcy dotyczące przestępstwa zagrożonego kara powyżej 5 lat pozbawienia wolności muszą być złożone niezależnie od wyjaśnień złożonych we własnej sprawie. Na pierwszym miejscu należy stawiać wyjaśnienie sprawy dotyczącej przestępcy – jeżeli sprawa ta nie zostanie rozstrzygnięta – nawet gdy przestępca ujawni wiele informacji dotyczących innych przestępstw – nie zostanie zastosowana wobec niego instytucja nadzwyczajnego złagodzenia kary.

Informacje przedstawione przez przestępcę muszą być istotne i dotychczas nieznane organom ścigania. Za istotne należy uznać informacje, które pozwolą organom ścigania na ustalenie faktu popełnienia przestępstwa a czasem nawet jego sprawcy. Interpretacja pojęcia „istotne” należy tu do prokuratury. Skorygować tę interpretację może sąd, który rozpoznając wniosek prokuratora także władny jest ustalić „istotność” przedstawionych przez skruszonego sprawcę informacji.

W przedstawionym przypadku mamy do czynienia wyważeniem interesów – z jednej strony koniecznością ukarania przestępcy za popełniony czyn – a z drugiej strony możliwością złagodzenia mu kary za przedstawienie istotnych informacji o innych przestępstwach, o których organy ścigania często nie wiedzą. Praktyka pokazuje, iż często zastosowanie nadzwyczajnego złagodzenia kary wobec przestępców, w zamian za istotne informacje o innych przestępstwach opłaca się – za cenę łagodnego potraktowania sprawcy organy ścigania uzyskują informacje o popełnionych przestępstwach. Niebagatelna kwestią jest także fakt skłócenia środowiska przestępczego a także brak zaufania i stałe poczucie zagrożenia przestępców.

Kiedy sąd musi zastosować nadzwyczajne złagodzenie kary?

Kodeks karny przewiduje jedną sytuację, w której sąd zmuszony jest zastosować wobec sprawcy nadzwyczajne złagodzenie kary. Jest to konieczne wobec sprawcy, który współpracował przy popełnieniu przestępstwa z innymi osobami, jeżeli sprawca ten ujawni informacje dotyczące tych osób oraz istotne okoliczności popełnienia tego przestępstwa.

Od razu należy zaznaczyć, iż przepis ten jest jednym z najczęściej krytykowanych w kodeksie karnym. Nakazuje bowiem na zastosowanie instytucji nadzwyczajnego złagodzenia kary wobec sprawców, którzy ujawnią informacje o współsprawcach oraz istotne okoliczności popełnionego przestępstwa. Informacje te nie muszą przy tym być nieznane organom ścigania. Oskarżony" może liczyć na nadzwyczajne złagodzenie kary nawet wówczas, gdy ujawni informacje już znane Policji. W tym przypadku – w którym sąd nie ma wyjścia i musi zastosować nadzwyczajne złagodzenie kary – naruszona została zasada „ekwiwalentności” pomiędzy „przywilejem”, jaki spotyka sprawcę a korzyściami uzyskanymi przez organy ścigania.

Kodeksowe przykłady nadzwyczajnego złagodzenia kary

Kodeks karny przewiduje także wiele innych sytuacji, w których sąd może zastosować nadzwyczajne złagodzenie kary. Sytuacje te opisane są w różnych, rozsianych po kodeksie przepisach. Możemy więc przykładowo je wymienić. Sąd może zastosować nadzwyczajne złagodzenie kary:

• wobec nieletniego, który dopuszcza się kwalifikowanych przestępstw (art. 10 § 3 k.k.)
• w niektórych przypadkach usiłowania popełnienia przestępstwa (art. 14 § 2, 15 § 2 k.k.)
• w przypadku podżegania i pomocnictwa (art. 19 § 2 k.k.)
• okoliczność osobista nie dotycząca sprawcy (art. 21 § 3 k.k.)
• chęć zapobieżeniu dokonania czynu przez współdziałającego (art. 23 § 2 k.k.)
• przekroczenie granic obrony koniecznej (art. 25 § 2 k.k.)
• przekroczenie granic stanu wyższej konieczności (art. 26 § 3 k.k.)

Na czym polega nadzwyczajne złagodzenie kary?

Przedstawiając sytuacje, w których można (a czasem należy) zastosować instytucje nadzwyczajnego złagodzenia kary, należy odpowiedzieć na pytanie na czym to złagodzenie polega. Kodeks karny przewiduje pewne reguły, zgodnie z którymi sąd stosuje nadzwyczajne złagodzenie kary. Reguły te zależą od czynu zabronionego, popełnionego przez oskarżonego, oraz od zagrożenia ustawowego za ten czyn. Nadzwyczajne złagodzenie kary polega na wymierzeniu kary poniżej dolnej granicy ustawowego zagrożenia albo kary łagodniejszego rodzaju według następujących zasad:

1. jeżeli czyn stanowi zbrodnię zagrożoną co najmniej karą 25 lat pozbawienia wolności, sąd wymierza karę pozbawienia wolności nie niższą od 8 lat, 
2. jeżeli czyn stanowi inną zbrodnię, sąd wymierza karę pozbawienia wolności nie niższą od 1/3 dolnej granicy ustawowego zagrożenia, 
3. jeżeli czyn stanowi występek, przy czym dolną granicą ustawowego zagrożenia jest kara pozbawienia wolności nie niższa od roku, sąd wymierza grzywnę, karę ograniczenia wolności albo pozbawienia wolności, 
4. jeżeli czyn stanowi występek, przy czym dolną granicą ustawowego zagrożenia jest kara pozbawienia wolności niższa od roku, sąd wymierza grzywnę albo karę ograniczenia wolności.

Jeżeli natomiast czyn zagrożony jest więcej niż jedną z następujących kar: pozbawienia wolności, ograniczenia wolności lub grzywny, nadzwyczajne złagodzenie kary polega na odstąpieniu od wymierzenia kary i orzeczeniu jednego z następujących środków karnych:

1. zakaz zajmowania określonego stanowiska, wykonywania określonego zawodu lub prowadzenia określonej działalności gospodarczej,
2. zakaz prowadzenia działalności związanej z wychowaniem, leczeniem, edukacją małoletnich lub z opieką nad nimi, 
3. zakaz przebywania w określonych środowiskach lub miejscach, kontaktowania się z określonymi osobami, zbliżania się do określonych osób lub opuszczania określonego miejsca pobytu bez zgody sądu, 
4. zakaz wstępu na imprezę masową, 
5. zakaz wstępu do ośrodków gier i uczestnictwa w grach hazardowych, 
6. nakaz opuszczenia lokalu zajmowanego wspólnie z pokrzywdzonym, 
7. nakaz okresowego opuszczenia lokalu zajmowanego wspólnie z pokrzywdzonym
8. zakaz prowadzenia pojazdów,  
9. świadczenie pieniężne,  
10. podanie wyroku do publicznej wiadomości,

orzeczenia środka kompensacynego lub przepadku.

Pamiętaj, że:

• Sąd tylko w jednym przypadku musi zastosować nadzwyczajne złagodzenie kary,
• Istytucja nadzwyczajnego złagodzenia kary może znaleźć zastosowanie tylko w sytuacjach wyjątkowych, gdy zagrożenie ustawowe dla danego przestępstwa jest zbyt surowe dla danego sprawcy w danych okolicznościach,
• Nadzwyczajne złagodzenie kary może być zastosowane wobec wszystkich przestępstw.

Podstawa prawna:

• Ustawa z dnia 6 czerwca 1997 r. Kodeks karny (Dz. U. 1997 r., Nr 88, poz. 553 ze zmianami).

Michał Włodarczyk

Radca Prawny

Zajmuje się sprawami osób fizycznych jak również przedsiębiorców. Posiada rozległe doświadczenie w poradnictwie w sprawach życiowych osób fizycznych jak również profesjonalnych problemów prawnych przedsiębiorców. Bazując na swoim doświadczeniu skutecznie doradza w sprawach osób fizycznych jak i przedsiębiorców zawsze dbając o praktyczną stronę problemów prawnych z jakimi zwracają się do niego jego klienci.