Kiedy nastąpi wznowienie postępowania karnego?

Wznowienie postępowania jest - obok kasacji - nadzwyczajnym środkiem zaskarżenia, przysługującym od orzeczeń już prawomocnych. Wznowienia nie należy przy tym traktować jako "trzeciej instancji". Jest ono dopuszczalne tylko w ściśle określonych przypadkach. W pewnym uproszczeniu można powiedzieć, że o ile podstawą kasacji mogą być uchybienia w samym postępowaniu sądu, o tyle przyczyny wznowienia są od sądu w dużej mierze niezależne i pochodzą spoza postępowania.

Jakie postępowanie można wznowić?

Wznowieniu podlega postępowanie sądowe zakończone prawomocnym orzeczeniem. Chodzi tu przede wszystkim o główny przedmiot procesu, czyli o postępowanie w sprawie odpowiedzialności karnej. W toku procesu karnego mogą się bowiem toczyć także postępowania uboczne, nie mające samodzielnego charakteru, np. dotyczące tylko właściwości sądu. Te postępowania, nie mające ścisłego związku z kwestią odpowiedzialności karnej, nie podlegają wznowieniu.

Wznowić można zarówno postępowanie zakończone w pierwszej instancji (gdy wyrok nie został zaskarżony), jak i w drugiej instancji. Może się też zdarzyć, że postępowanie zostanie zakończone przez orzeczenie Sądu Najwyższego (gdy np. uniewinni on oskarżonego).

Nie można natomiast w tym trybie wznawiać postępowania przygotowawczego, nawet jeżeli po odmowie jego wszczęcia lub jego umorzeniu decyzja taka była zaskarżona do sądu. Postępowania przygotowawcze można podjąć (przeciwko innej osobie) lub wznowić (przeciwko tej samej osobie) na innych zasadach.

Jakie mogą być przyczyny wznowienia postępowania?

Postępowanie sądowe zakończone prawomocnym orzeczeniem wznawia się, jeżeli:

w związku z postępowaniem dopuszczono się przestępstwa, a istnieje uzasadniona podstawa do przyjęcia, że mogło to mieć wpływ na treść orzeczenia (chodzi tu przykładowo o przestępstwo fałszywych zeznań popełnione przez kluczowego świadka); Sąd decydujący o wznowieniu nie może sam stwierdzić, że doszło do popełnienia przestępstwa - musi być ono stwierdzone osobnym, prawomocnym wyrokiem skazującym, chyba że jest to niemożliwe np. z powodu śmierci oskarżonego, ale już nie z braku dowodów;

• po wydaniu orzeczenia ujawnią się nowe fakty lub dowody nie znane przedtem sądowi, wskazujące na to, że:
  • skazany nie popełnił czynu albo czyn jego nie stanowił przestępstwa lub nie podlegał karze, 
  • skazano go za przestępstwo zagrożone karą surowszą albo nie uwzględniono okoliczności zobowiązujących do nadzwyczajnego złagodzenia kary albo też błędnie przyjęto okoliczności wpływające na nadzwyczajne obostrzenie kary, 
  • sąd umorzył lub warunkowo umorzył postępowanie karne błędnie przyjmując popełnienie przez oskarżonego zarzucanego mu czynu.

Nowe fakty lub dowody nie muszą być nowe w tym sensie, że w czasie wznawianego postępowanie w ogóle nie istniały. Wystarczy, że nie były one znane sądowi. Mogą to być np. zeznania świadka, o którym strony wcześniej nie wiedziały.

• Postępowanie wznawia się na korzyść strony, jeżeli Trybunał Konstytucyjny orzekł o niezgodności z Konstytucją, ratyfikowaną umową międzynarodową lub z ustawą przepisu prawnego, na podstawie którego zostało wydane orzeczenie; wznowienie nie może nastąpić na niekorzyść oskarżonego.
  
• Postępowanie wznawia się także na korzyść oskarżonego, gdy potrzeba taka wynika z rozstrzygnięcia organu międzynarodowego działającego na mocy umowy międzynarodowej ratyfikowanej przez Rzeczpospolitą Polską.

Postępowanie sądowe zakończone prawomocnym orzeczeniem można wznowić, jeżeli:

• skazany, do którego zastosowano przepis art. 60 § 3 lub 4 Kodeksu karnego lub art. 36 § 3 Kodeksu karnego skarbowego, nie potwierdził w postępowaniu karnym ujawnionych przez siebie informacji. Chodzi tu o osoby, wobec których sąd zastosował nadzwyczajne złagodzenie kary w zamian za swoistą "współpracę" z organami ścigania:

Art. 60 § 3 k.k.: Sąd stosuje nadzwyczajne złagodzenie kary, a nawet może warunkowo zawiesić jej wykonanie w stosunku do sprawcy współdziałającego z innymi osobami w popełnieniu przestępstwa, jeżeli ujawni on wobec organu powołanego do ścigania przestępstw informacje dotyczące osób uczestniczących w popełnieniu przestępstwa oraz istotne okoliczności jego popełnienia.
§ 4. Na wniosek prokuratora sąd może zastosować nadzwyczajne złagodzenie kary, a nawet warunkowo zawiesić jej wykonanie w stosunku do sprawcy przestępstwa, który, niezależnie od wyjaśnień złożonych w swojej sprawie, ujawnił przed organem ścigania i przedstawił istotne okoliczności, nieznane dotychczas temu organowi, przestępstwa zagrożonego karą powyżej 5 lat pozbawienia wolności.

Art. 36 § 3 k.k.s.: Sąd stosuje nadzwyczajne złagodzenie kary, a nawet może warunkowo zawiesić jej wykonanie w stosunku do sprawcy współdziałającego z inną osobą lub osobami w popełnieniu przestępstwa skarbowego, jeżeli ujawnił przed organem postępowania przygotowawczego wszystkie istotne informacje dotyczące tych osób oraz okoliczności jego popełnienia.

• zachodzi okoliczność określona w art. 11 § 3 k.p.k. Chodzi tu o tzw. umorzenie absorbcyjne:

Art. 11 § 1. Postępowanie w sprawie o występek, zagrożony karą pozbawienia wolności do lat 5, można umorzyć, jeżeli orzeczenie wobec oskarżonego kary byłoby oczywiście niecelowe ze względu na rodzaj i wysokość kary prawomocnie orzeczonej za inne przestępstwo, a interes pokrzywdzonego temu się nie sprzeciwia. (...)
§ 3. Postępowanie umorzone na podstawie § 1 można wznowić w wypadku uchylenia lub istotnej zmiany treści prawomocnego wyroku, z powodu którego zostało ono umorzone.

Postępowanie może także być wznowione przez samego oskarżonego, ze względu na jego nieświadomość o zapadnięciu orzeczenia, w przypadku gdy sprawę rozpoznano pod nieobecność oskarżonego, któremu nie doręczono zawiadomienia o terminie posiedzenia lub rozprawy albo doręczono je w inny sposób niż osobiście, gdy wykaże on, że nie wiedział o terminie oraz o możliwości wydania orzeczenia pod jego nieobecność.

Zasad powyższych nie stosuje się w przypadku odmowy przyjęcia pisma a także w sytuacji, gdy oskarżony zmienił miejsce pobytu i nie poinformował o tym organów postępowania.

Co istotne, prawo wznowienia postępowania w opisanych dwóch sytuacjach przysługuje w przypadku, gdy wniosek o wznowienie zostanie złożony w terminie miesiąca od dnia dowiedzenia się o zapadłym orzeczeniu. Termin ten nie podlega przywróceniu.

Ponadto możliwe jest – ale tylko z urzędu – wznowienie postępowania w razie zaistnienia bezwzględnych przyczyn odwoławczych, a więc wtedy, gdy:

• w wydaniu orzeczenia brała udział osoba nieuprawniona lub niezdolna do orzekania bądź podlegająca wyłączeniu z mocy prawa,
• sąd był nienależycie obsadzony lub którykolwiek z jego członków nie był obecny na całej rozprawie,
• sąd powszechny orzekł w sprawie należącej do właściwości sądu szczególnego albo sąd szczególny orzekł w sprawie należącej do właściwości sądu powszechnego,
• sąd niższego rzędu orzekł w sprawie należącej do właściwości sądu wyższego rzędu,
• orzeczono karę, środek karny lub środek zabezpieczający nieznane ustawie,
• zapadło z naruszeniem zasady większości głosów lub nie zostało podpisane przez którąkolwiek z osób biorących udział w jego wydaniu,
• zachodzi sprzeczność w treści orzeczenia, uniemożliwiająca jego wykonanie,
• zostało wydane pomimo tego, że postępowanie karne co do tego samego czynu i tej samej osoby zostało już prawomocnie zakończone,
• zachodziła jedna z następujących okoliczności wyłączających postępowanie: oskarżony zmarł, nastąpiło przedawnienie karalności, sprawca nie podlegał orzecznictwu polskich sądów karnych,  brak było skargi uprawnionego oskarżyciela, brak było wymaganego zezwolenia na ściganie lub wniosku o ściganie pochodzącego od osoby uprawnionej albo zachodziła inna okoliczność wyłączająca ściganie,
• oskarżony w sytuacji, gdy musiał mieć obrońcę, nie miał obrońcy  lub obrońca nie brał udziału w czynnościach, w których jego udział był obowiązkowy,
• sprawę rozpoznano podczas nieobecności oskarżonego, którego obecność była obowiązkowa.

Zgodnie z ogólną zasadą (art. 9 § 2 k.p.k.), strony mogą składać wnioski sygnalizujące sądowi istnienie powyższych uchybień.

Niedopuszczalne jest wznowienie postępowania z urzędu na niekorzyść oskarżonego po upływie roku od daty uprawomocnienia się orzeczenia.

Jak wygląda postępowanie w sprawie o wznowienie?

W kwestii wznowienia postępowania orzeka sąd okręgowy, zaś w kwestii wznowienia postępowania zakończonego orzeczeniem sądu okręgowego - sąd apelacyjny. Należy pamiętać, że orzeczenie Sądu Najwyższego o oddaleniu kasacji nie jest uważane za orzeczenie kończące postępowanie, zatem w takiej sytuacji właściwy będzie także sąd okręgowy lub apelacyjny. W kwestii zaś wznowienia postępowania zakończonego orzeczeniem sądu apelacyjnego lub Sądu Najwyższego orzeka Sąd Najwyższy.

Wniosek o wznowienie postępowania, jeżeli nie pochodzi od prokuratora, powinien być sporządzony i podpisany przez adwokata (albo radcę prawnego, ale tylko wtedy, gdy o wznowienie wnosi pokrzywdzony-oskarżyciel posiłkowy, będący przedsiębiorcą lub osobą prawną).

Jeśli strona nie jest w stanie ponieść kosztów związanych z opłaceniem pełnomocnika bez uszczerbku dla niezbędnego utrzymania siebie i rodziny, może wystąpić do sądu (tego samego, który jest właściwy w danej sprawie do orzekania o wznowieniu) o wyznaczenie go z urzędu.

W kwestii wznowienia postępowania sąd orzeka na posiedzeniu bez udziału stron (co oznacza, że nie są one o tym posiedzeniu w ogóle zawiadamiane), chyba że prezes sądu lub sąd postanowi inaczej.

Sąd orzekający o wznowieniu nie rozstrzyga o odpowiedzialności karnej (czy ktoś jest winny popełnienia przestępstwa, czy też nie). Przedmiotem postępowania o wznowienie jest kwestia istnienia podstaw do wznowienia. W sprawie o wznowienie niedopuszczalne jest badanie prawidłowości oceny dowodów dokonanej przez sądy wyrokujące w sprawie. Dopiero jeśli sąd postanowi o wznowieniu postępowania, przekazuje sprawę właściwemu sądowi do ponownego rozpoznania.

Tylko wyjątkowo, uchylając zaskarżone orzeczenie, sąd może wyrokiem uniewinnić oskarżonego, jeżeli nowe fakty lub dowody wskazują na to, że orzeczenie to jest oczywiście niesłuszne, albo też postępowanie umorzyć. Od wyroku uniewinniającego lub umarzającego postępowanie przysługuje środek odwoławczy – chyba że zostały wydane przez Sąd Najwyższy.

Czy sąd orzekający w wznowieniu może wstrzymać wykonanie orzeczenia?

Możliwe jest wstrzymanie wykonania orzeczenia przez sąd orzekający o wznowieniu. Może to jednak mieć miejsce w wyjątkowych wypadkach. Sam fakt złożenia wniosku o wznowienie nie stanowi wystarczającej przyczyny. Chodzi tu raczej o sytuacje, gdy dalsze wykonywanie orzeczenia byłoby oczywiście niesłuszne, przedłużające dolegliwość związaną z dotychczasowym jego wykonaniem. Wniosek o wstrzymanie wykonania orzeczenia powinien te przesłanki wykazywać.

Sąd, wstrzymując wykonanie orzeczenia, może jednocześnie zastosować np. dozór policyjny albo poręczenie majątkowe.

Podstawa prawna:

• ustawa z dnia 6 czerwca 1997 r. - Kodeks postępowania karnego (Dz.U. 1997 r. Nr 89, poz. 555, ze zm.),
• ustawa z dnia 6 czerwca 1997 r. - Kodeks karny (Dz.U. 1997 r., Nr 88, poz. 553, ze zm.),
• ustawa z dnia 10 września 1999 r. - Kodeks karny skarbowy (Dz.U. 2007 r., Nr 111, poz. 765).

Zespół
e-prawnik.pl