Spis treści
W polskim procesie karnym dowód ze świadków jest najczęstszym sposobem dochodzenia do prawdy. Gdy otrzymujemy wezwanie z sądu lub prokuratury, by stawić się w roli świadka, mamy podstawowy obowiązek udać się do organu we wskazanym terminie i zgodnie z prawdą przekazać to, co jest nam wiadome. Jednak prawo przewiduje sytuacje, gdy osoba wezwana na świadka może odmówić składania zeznań lub odpowiedzi na pewne pytania.
Kluczowe informacje
Regulują to przepisy Kodeksu postępowania karnego (KPK), a konkretnie Rozdziału 21. Przepisy te mają na celu m.in ochronę najbliższych oskarżonego, osób związanych tajemnicą zawodową oraz zapewnienie sprawiedliwości w postępowaniu.
Podstawowe zasady składania zeznań przez świadków
Art. 177 § 1 Kodeksu postępowania karnego jasno stanowi: "Każda osoba wezwana w charakterze świadka ma obowiązek stawić się i złożyć zeznania". Ten obowiązek nie jest jednak absolutny - ustawodawca przewidział szereg wyjątków, które mają chronić różne wartości i interesy.
Obowiązek świadka
Stawiennictwo w wyznaczonym terminie i złożenie zeznań zgodnych z prawdą
Wyjątki ustawowe
Prawo odmowy zeznań w określonych sytuacjach przewidzianych przez KPK
Ochrona prawna
Zabezpieczenie interesów rodziny, tajemnicy zawodowej i godności osobistej
Więzy rodzinne i osobiste - art. 182 KPK
Najważniejszym wyjątkiem jest prawo odmowy zeznań przysługujące osobom najbliższym dla oskarżonego. Zgodnie z art. 182 § 1 KPK, osoba najbliższa dla oskarżonego może odmówić zeznań.
Kto jest "osobą najbliższą"?
Definicję zawiera art. 115 § 11 Kodeksu karnego. Za osobę najbliższą uznaje się:
- Małżonka (także byłego małżonka)
- Wstępnych (rodziców, dziadków, pradziadków itd.)
- Zstępnych (dzieci, wnuki, prawnuki itd.)
- Rodzeństwo
- Powinowatych w tej samej linii lub stopniu
- Osoby pozostające w stosunku przysposobienia
- Osoby pozostające we wspólnym pożyciu (np. konkubinat)
Istotne jest to, że prawo odmowy zeznań trwa mimo ustania małżeństwa lub przysposobienia (art. 182 § 2 KPK). Oznacza to, że były małżonek może nadal odmówić zeznań przeciwko swojemu byłemu partnerowi.
Tajemnica służbowa i zawodowa
Kodeks postępowania karnego rozróżnia dwa rodzaje tajemnic zawodowych, traktując je w różny sposób:
Osoby obowiązane do zachowania w tajemnicy informacji niejawnych o klauzuli "zastrzeżone" lub "poufne" mogą odmówić zeznań. Sąd lub prokurator może jednak zwolnić te osoby od obowiązku zachowania tajemnicy.
Przesłuchanie jest możliwe tylko gdy jest niezbędne dla dobra wymiaru sprawiedliwości i okoliczność nie może być ustalona na podstawie innego dowodu.
Osoby obowiązane do zachowania tajemnicy notarialnej, adwokackiej, radcy prawnego, doradcy podatkowego, lekarskiej, dziennikarskiej lub statystycznej oraz tajemnicy Prokuratorii Generalnej, mogą być przesłuchiwane co do faktów objętych tą tajemnicą tylko wtedy, gdy jest to niezbędne dla dobra wymiaru sprawiedliwości, a okoliczność nie może być ustalona na podstawie innego dowodu
Nie wolno przesłuchiwać jako świadków:
1) obrońcy albo adwokata lub radcy prawnego działającego na podstawie art. 245 § 1 kpk, co do faktów, o których dowiedział się udzielając porady prawnej lub prowadząc sprawę;
2) duchownego co do faktów, o których dowiedział się przy spowiedzi.
Specjalne zasady dla dziennikarzy
Zwolnienie dziennikarza od tajemnicy zawodowej nie może dotyczyć danych umożliwiających identyfikację:
- Autora materiału prasowego
- Osoby udzielającej informacji do publikacji
- Autora listu do redakcji
Wyjątek stanowią poważne przestępstwa wymienione w ustawie (ludobójstwo, zamach stanu, szpiegostwo, zabójstwo itp.).
Odmowa odpowiedzi na konkretne pytania - art. 183 KPK
Nawet jeśli świadek nie może odmówić złożenia zeznań w ogóle, może uchylić się od odpowiedzi na konkretne pytania w określonych sytuacjach:
Ochrona przed samooskarżeniem
Gdy odpowiedź mogłaby narazić świadka lub osobę dla niego najbliższą na odpowiedzialność za przestępstwo lub przestępstwo skarbowe
Ochrona godności
Świadek może żądać przesłuchania z wyłączeniem jawności, gdy zeznania mogłyby narazić na hańbę jego lub osobę najbliższą
Stanowisko Sądu Najwyższego
Sąd Najwyższy w wyroku z 11 marca 2005 r. (sygn. II KK 353/2004) podkreślił, że sąd nie może dociekać powodów odmowy odpowiedzi przez świadka, który zasłania się obawą przed odpowiedzialnością karną. Wypytywanie o przyczyny skorzystania z tego prawa byłoby rażącym naruszeniem prawa.
Oskarżony o współudział - art. 182 § 3 KPK
Prawo odmowy zeznań przysługuje także świadkowi, który w innej toczącej się sprawie jest oskarżony o współudział w przestępstwie objętym postępowaniem. Regulacja ta ma na celu zapewnienie spójności systemu procesowego.
Chodzi o sytuacje, gdy:
- Sprawy współsprawców prowadzone są przez różne sądy
- Postępowania zostały rozdzielone
- Osoba jako oskarżony mogłaby odmówić wyjaśnień, ale jako świadek musiałaby zeznawać
Szczególnie bliski stosunek osobisty - art. 185 KPK
Kodeks przewiduje również możliwość zwolnienia od zeznań osoby pozostającej z oskarżonym w szczególnie bliskim stosunku osobistym, jeżeli osoba taka wnosi o zwolnienie.
Przykłady takiego stosunku
- Narzeczeństwo
- Bliska przyjaźń
- Związki osób tej samej płci
- Wspólne wychowywanie dziecka
Ocena przez sąd
Sąd każdorazowo ocenia, czy rzeczywiście zaistniał szczególnie bliski stosunek osobisty. Luźniejsze związki młodzieżowe mogą nie być uznane.
Konsekwencje odmowy zeznań
Odmowa złożenia zeznań lub odpowiedzi na pytania w przypadkach nie przewidzianych przez prawo może skutkować:
Możliwe sankcje
- Nałożenie grzywny - zgodnie z art. 285 § 1 KPK
- Zatrzymanie - w przypadku uporczywego uchylania się
- Odpowiedzialność karna - za fałszywe zeznania (art. 233 § 1 Kodeksu karnego)
Prawidłowe korzystanie z uprawnień
Osoba uprawniona do odmowy zeznań może skorzystać z tego prawa najpóźniej przed rozpoczęciem pierwszego zeznania w postępowaniu sądowym (art. 186 § 1 KPK). Wcześniej złożone zeznania nie mogą być wówczas wykorzystane jako dowód.
Najczęściej zadawane pytania
Zwykła przyjaźń nie jest podstawą do odmowy zeznań. Możliwe jest to tylko w przypadku "szczególnie bliskiego stosunku osobistego" - sąd musi to ocenić indywidualnie.
Tak - prawo odmowy zeznań trwa mimo ustania małżeństwa (art. 182 § 2 KPK).
Jako osoba związana tajemnicą lekarską możesz odmówić zeznań, chyba że sąd uzna to za niezbędne dla dobra wymiaru sprawiedliwości i nie da się ustalić faktów w inny sposób.
Gdy treść zeznań mogłaby narazić na hańbę Ciebie lub osobę Ci najbliższą. Sąd może jednak odmówić takiego wniosku.
Podstawa prawna
Ustawa z dnia 6 czerwca 1997 r. - Kodeks postępowania karnego (tekst jednolity: Dz.U. 2025, poz. 46)