Kto może odmówić składania zeznań w postępowaniu karnym?

W polskim procesie karnym dowód ze świadków jest najczęstszym sposobem dochodzenia do prawdy. Gdy otrzymujemy wezwanie z sądu lub prokuratury, by stawić się w roli świadka, mamy podstawowy obowiązek udać się do organu we wskazanym terminie i zgodnie z prawdą przekazać to, co jest nam wiadome. Jednak prawo przewiduje sytuacje, gdy osoba wezwana na świadka może odmówić składania zeznań lub odpowiedzi na pewne pytania.

Kluczowe informacje

Regulują to przepisy Kodeksu postępowania karnego (KPK), a konkretnie Rozdziału 21. Przepisy te mają na celu m.in ochronę najbliższych oskarżonego, osób związanych tajemnicą zawodową oraz zapewnienie sprawiedliwości w postępowaniu.

Podstawowe zasady składania zeznań przez świadków

Art. 177 § 1 Kodeksu postępowania karnego jasno stanowi: "Każda osoba wezwana w charakterze świadka ma obowiązek stawić się i złożyć zeznania". Ten obowiązek nie jest jednak absolutny - ustawodawca przewidział szereg wyjątków, które mają chronić różne wartości i interesy.

Obowiązek świadka

Stawiennictwo w wyznaczonym terminie i złożenie zeznań zgodnych z prawdą

Wyjątki ustawowe

Prawo odmowy zeznań w określonych sytuacjach przewidzianych przez KPK

Ochrona prawna

Zabezpieczenie interesów rodziny, tajemnicy zawodowej i godności osobistej

Więzy rodzinne i osobiste - art. 182 KPK

Najważniejszym wyjątkiem jest prawo odmowy zeznań przysługujące osobom najbliższym dla oskarżonego. Zgodnie z art. 182 § 1 KPK, osoba najbliższa dla oskarżonego może odmówić zeznań.

Kto jest "osobą najbliższą"?

Definicję zawiera art. 115 § 11 Kodeksu karnego. Za osobę najbliższą uznaje się:

  • Małżonka (także byłego małżonka)
  • Wstępnych (rodziców, dziadków, pradziadków itd.)
  • Zstępnych (dzieci, wnuki, prawnuki itd.)
  • Rodzeństwo
  • Powinowatych w tej samej linii lub stopniu
  • Osoby pozostające w stosunku przysposobienia
  • Osoby pozostające we wspólnym pożyciu (np. konkubinat)

Istotne jest to, że prawo odmowy zeznań trwa mimo ustania małżeństwa lub przysposobienia (art. 182 § 2 KPK). Oznacza to, że były małżonek może nadal odmówić zeznań przeciwko swojemu byłemu partnerowi.

Tajemnica służbowa i zawodowa 

Kodeks postępowania karnego rozróżnia dwa rodzaje tajemnic zawodowych, traktując je w różny sposób:

1
Tajemnica państwowa i służbowa

Osoby obowiązane do zachowania w tajemnicy informacji niejawnych o klauzuli "zastrzeżone" lub "poufne" mogą odmówić zeznań. Sąd lub prokurator może jednak zwolnić te osoby od obowiązku zachowania tajemnicy.

Przesłuchanie jest możliwe tylko gdy jest niezbędne dla dobra wymiaru sprawiedliwości i okoliczność nie może być ustalona na podstawie innego dowodu.

Osoby obowiązane do zachowania tajemnicy notarialnej, adwokackiej, radcy prawnego, doradcy podatkowego, lekarskiej, dziennikarskiej lub statystycznej oraz tajemnicy Prokuratorii Generalnej, mogą być przesłuchiwane co do faktów objętych tą tajemnicą tylko wtedy, gdy jest to niezbędne dla dobra wymiaru sprawiedliwości, a okoliczność nie może być ustalona na podstawie innego dowodu

2
Dalsze ograniczenia:

Nie wolno przesłuchiwać jako świadków:

    1) obrońcy albo adwokata lub radcy prawnego działającego na podstawie art. 245 § 1 kpk, co do faktów, o których dowiedział się udzielając porady prawnej lub prowadząc sprawę;

    2) duchownego co do faktów, o których dowiedział się przy spowiedzi.

Specjalne zasady dla dziennikarzy

Zwolnienie dziennikarza od tajemnicy zawodowej nie może dotyczyć danych umożliwiających identyfikację:

  • Autora materiału prasowego
  • Osoby udzielającej informacji do publikacji
  • Autora listu do redakcji

Wyjątek stanowią poważne przestępstwa wymienione w ustawie (ludobójstwo, zamach stanu, szpiegostwo, zabójstwo itp.).

Odmowa odpowiedzi na konkretne pytania - art. 183 KPK

Nawet jeśli świadek nie może odmówić złożenia zeznań w ogóle, może uchylić się od odpowiedzi na konkretne pytania w określonych sytuacjach:

Ochrona przed samooskarżeniem

Gdy odpowiedź mogłaby narazić świadka lub osobę dla niego najbliższą na odpowiedzialność za przestępstwo lub przestępstwo skarbowe

Ochrona godności

Świadek może żądać przesłuchania z wyłączeniem jawności, gdy zeznania mogłyby narazić na hańbę jego lub osobę najbliższą

Stanowisko Sądu Najwyższego

Sąd Najwyższy w wyroku z 11 marca 2005 r. (sygn. II KK 353/2004) podkreślił, że sąd nie może dociekać powodów odmowy odpowiedzi przez świadka, który zasłania się obawą przed odpowiedzialnością karną. Wypytywanie o przyczyny skorzystania z tego prawa byłoby rażącym naruszeniem prawa.

Oskarżony o współudział - art. 182 § 3 KPK

Prawo odmowy zeznań przysługuje także świadkowi, który w innej toczącej się sprawie jest oskarżony o współudział w przestępstwie objętym postępowaniem. Regulacja ta ma na celu zapewnienie spójności systemu procesowego.

Chodzi o sytuacje, gdy:

  • Sprawy współsprawców prowadzone są przez różne sądy
  • Postępowania zostały rozdzielone
  • Osoba jako oskarżony mogłaby odmówić wyjaśnień, ale jako świadek musiałaby zeznawać

Szczególnie bliski stosunek osobisty - art. 185 KPK

Kodeks przewiduje również możliwość zwolnienia od zeznań osoby pozostającej z oskarżonym w szczególnie bliskim stosunku osobistym, jeżeli osoba taka wnosi o zwolnienie.

Przykłady takiego stosunku

  • Narzeczeństwo
  • Bliska przyjaźń
  • Związki osób tej samej płci
  • Wspólne wychowywanie dziecka

Ocena przez sąd

Sąd każdorazowo ocenia, czy rzeczywiście zaistniał szczególnie bliski stosunek osobisty. Luźniejsze związki młodzieżowe mogą nie być uznane.

Konsekwencje odmowy zeznań

Odmowa złożenia zeznań lub odpowiedzi na pytania w przypadkach nie przewidzianych przez prawo może skutkować:

Możliwe sankcje

  • Nałożenie grzywny - zgodnie z art. 285 § 1 KPK
  • Zatrzymanie - w przypadku uporczywego uchylania się
  • Odpowiedzialność karna - za fałszywe zeznania (art. 233 § 1 Kodeksu karnego)

Prawidłowe korzystanie z uprawnień

Osoba uprawniona do odmowy zeznań może skorzystać z tego prawa najpóźniej przed rozpoczęciem pierwszego zeznania w postępowaniu sądowym (art. 186 § 1 KPK). Wcześniej złożone zeznania nie mogą być wówczas wykorzystane jako dowód.

Najczęściej zadawane pytania

?
Czy mogę odmówić zeznań jako przyjaciel oskarżonego?

Zwykła przyjaźń nie jest podstawą do odmowy zeznań. Możliwe jest to tylko w przypadku "szczególnie bliskiego stosunku osobistego" - sąd musi to ocenić indywidualnie.

?
Czy były małżonek może odmówić zeznań?

Tak - prawo odmowy zeznań trwa mimo ustania małżeństwa (art. 182 § 2 KPK). 

?
Co jeśli jestem lekarzem oskarżonego?

Jako osoba związana tajemnicą lekarską możesz odmówić zeznań, chyba że sąd uzna to za niezbędne dla dobra wymiaru sprawiedliwości i nie da się ustalić faktów w inny sposób.

?
Kiedy mogę żądać przesłuchania bez jawności?

Gdy treść zeznań mogłaby narazić na hańbę Ciebie lub osobę Ci najbliższą. Sąd może jednak odmówić takiego wniosku.

Podstawa prawna

Ustawa z dnia 6 czerwca 1997 r. - Kodeks postępowania karnego (tekst jednolity: Dz.U. 2025, poz. 46)

Michał Włodarczyk - Radca Prawny

Zajmuje się sprawami osób fizycznych jak również przedsiębiorców. Posiada rozległe doświadczenie w poradnictwie w sprawach życiowych osób fizycznych jak również profesjonalnych problemów prawnych przedsiębiorców. Bazując na swoim doświadczeniu skutecznie doradza w sprawach osób fizycznych jak i przedsiębiorców zawsze dbając o praktyczną stronę problemów prawnych z jakimi zwracają się do niego jego klienci.