Kto może odmówić składania zeznań w postępowaniu karnym?

W polskim procesie karnym dowód ze świadków jest najczęstszym sposobem dochodzenia do prawdy. Gdy dostajemy wezwanie z sądu, by stawić się w roli świadka, mamy obowiązek udać się do sądu we wskazanym terminie i zgodnie z prawdą przekazać to, co jest nam wiadome. Są jednak sytuacje, gdy osoba wezwana na świadka może odmówić składania zeznań lub odpowiedzi na pewne pytania. Regulują to przepisy Kodeksu postępowania karnego.

"Każda osoba wezwana w charakterze świadka ma obowiązek stawić się i złożyć zeznania"  - tak rozpoczyna się rozdział 21 Kodeksu postępowania karnego, dotyczący świadków. Obowiązek zawarty w tym przepisie nie jest jednak absolutny. Istnieją sytuacje, kiedy to od złożenia zeznań można się uchylić.

Tajemnica służbowa i zawodowa

Osoby obowiązane do zachowania w tajemnicy informacji niejawnych o klauzuli tajności „zastrzeżone” lub „poufne” lub tajemnicy związanej z wykonywaniem zawodu lub funkcji mogą odmówić zeznań co do okoliczności, na które rozciąga się ten obowiązek. Sąd lub prokurator może zwolnić te osoby od obowiązku zachowania tajemnicy, co spowoduje, że będą musiały zeznawać także w tym zakresie.

Nieco inaczej prawo traktuje osoby zobowiązane do zachowania tajemnicy notarialnej, adwokackiej, radcy prawnego, doradcy podatkowego, lekarskiej, dziennikarskiej lub statystycznej. Mogą być przesłuchiwane co do faktów objętych tą tajemnicą tylko wtedy, gdy jest to niezbędne dla dobra wymiaru sprawiedliwości, a okoliczność nie może być ustalona na podstawie innego dowodu. W postępowaniu przygotowawczym w przedmiocie przesłuchania lub zezwolenia na przesłuchanie takich osób decyduje sąd, na posiedzeniu bez udziału stron, w terminie nie dłuższym niż 7 dni od daty doręczenia wniosku prokuratora. Na postanowienie sądu przysługuje zażalenie.

Dodatkowo zwolnienie dziennikarza od obowiązku zachowania tajemnicy nie może dotyczyć danych umożliwiających identyfikację autora materiału prasowego, listu do redakcji lub innego materiału o tym charakterze, jak również identyfikację osób udzielających informacji opublikowanych lub przekazanych do opublikowania, jeżeli osoby te zastrzegły nieujawnianie powyższych danych.

 Ta reguła nie ma zastosowania tylko wtedy, gdy informacja dotyczy przestępstw: ludobójstwa (art. 118 k.k.), zamachu na niepodległość Rzeczypospolitej Polskiej (art. 127 k.k.), zamachu stanu (art. 128 k.k.), szpiegostwa (art. 130 k.k.), zamachu na życie Prezydenta Rzeczypospolitej Polskiej (art. 134 k.k.), zamachu na jednostkę Sił Zbrojnych Rzeczypospolitej Polskiej (art. 140 k.k.), zabójstwa (art. 148 k.k.), sprowadzenia niebezpieczeństwa powszechnego (art. 163 k.k.), przejęcia kontroli nad statkiem wodnym lub powietrznym (art. 166 k.k.) i wzięcia zakładnika (art. 252 k.k.) - o tych przestępstwach każdy ma obowiązek powiadomić organy ścigania (niepowiadomienie jest zaś przestępstwem z art. 240 k.k.).

Warto zauważyć, że można przesłuchać dziennikarza na okoliczności objęte tajemnicą dziennikarską,, jeżeli on sam chce takie zeznania złożyć, tj. złamać wiążącą go tajemnicę.

Więzy pokrewieństwa

Zeznań może odmówić osoba najbliższa dla oskarżonego. O tym, kto jest "osobą najbliższą" przesądza art. 115 § 11 k.k. - jest to: małżonek, wstępny (każdy z rodziców, dziadków, pradziadków itd.), zstępny (każdy z dzieci, wnuków itd.), rodzeństwo, powinowaty w tej samej linii lub stopniu, osoba pozostająca w stosunku przysposobienia oraz jej małżonek, a także osoba pozostająca we wspólnym pożyciu. Tu od razu warto wyjaśnić, że zarówno rodzeństwo małżonka, jak i małżonek rodzeństwa oskarżonego to także "osoby najbliższe". Odnośnie "wspólnego pożycia" zastrzec należy, że chodzi tu o konkubinat, tj. związek osób różnej płci, które faktycznie żyją jak małżeństwo.

Prawo odmowy zeznań trwa mimo ustania małżeństwa lub przysposobienia.

Byłej konkubinie oskarżonego nie przysługuje jednak prawo odmowy składania zeznań, zatem nie ma potrzeby informować jej o tym.

Oskarżony o współudział

Prawo odmowy zeznań przysługuje także świadkowi, który w innej toczącej się sprawie jest oskarżony o współudział w przestępstwie objętym postępowaniem. Nie zawsze bowiem wszystkich współsprawców jednego przestępstwa sądzi ten sam sąd. Sprawy mogą od początku toczyć się w różnych sądach, mogą być także rozdzielone.

Chodzi o to, by ów "oskarżony w innej toczącej się sprawie", na skutek zmiany swojej sytuacji procesowej nie był w istocie zmuszony zeznawać przeciwko sobie. W "swojej" sprawie, jako oskarżony, mógłby bowiem odmówić składania wyjaśnień bez żadnego powodu. Jako świadek - w braku omawianej regulacj - musiałby zaś zeznawać, pod groźbą odpowiedzialności karnej za złożenie fałszywych zeznań. Tymczasem okoliczności, o których miałby zeznawać, obciążyć mogłyby także jego samego.

Odmowa odpowiedzi na pytanie

Świadek może uchylić się od odpowiedzi na pytanie, jeżeli udzielenie odpowiedzi mogłoby narazić jego lub osobę dla niego najbliższą na odpowiedzialność za przestępstwo lub przestępstwo skarbowe. Oczywiście nie chodzi tu o odmowę składania zeznań w ogóle, a tylko prawo do odmowy udzielenia odpowiedzi na konkretne pytanie - sądu, oskarżonego, obrońcy, prokuratora itd. Jak wskazał Sąd Najwyższy, sąd nie może dociekać powodów, dla których świadek odmawia odpowiedzi na pytanie, zasłaniając się obawą przed grożącą mu odpowiedzialnością karną, co dotyczy także takich sytuacji, gdy odmową swoją świadek zubaża materiał dowodowy i tym samym utrudnia sądowi dotarcie do prawdy. Wypytywanie świadka o okoliczności dotyczące skorzystania przez niego z uprawnienia z art. 183 § 1 k.p.k. musiałoby być wręcz ocenione w kategoriach rażącego naruszenia prawa (zob. wyrok Sądu Najwyższego z dnia 11 marca 2005 r., sygn. akt II KK 353/2004, OSNKW 2005/7-8 poz. 64).

Ponadto świadek może żądać, aby przesłuchano go na rozprawie z wyłączeniem jawności, jeżeli treść zeznań mogłaby narazić na hańbę jego lub osobę dla niego najbliższą. Ewentualna odmowa sądu nie podlega jednak zaskarżeniu.

Szczególnie bliski stosunek osobisty

Ponieważ nie da się przewidzieć wszystkich możliwych sytuacji, Kodeks przewiduje, że sąd może zwolnić od złożenia zeznania lub odpowiedzi na pytania osobę pozostającą z oskarżonym w szczególnie bliskim stosunku osobistym, jeżeli osoba taka wnosi o zwolnienie. Jako przykłady takiego stosunku osobistego można podać posiadanie wspólnego dziecka przez osobę składającą zeznania i podejrzanego bądź oskarżonego, narzeczeństwo, bliską przyjaźń. Do tej także kategorii zaliczać się mogą związki osób tej samej płci. Raczej ostrożnie organy podchodzą natomiast do luźniejszych, typowych dla kultury młodzieżowej związków ("chodzenia ze sobą") - trzeba tu zbadać, czy w rzeczywistości zaistniał szczególnie bliski stosunek osobisty.

Podstawa prawna:

• ustawa z dnia 6 czerwca 1997 r. - Kodeks postępowania karnego (Dz.U. 1997 r., Nr 89, poz. 555, ze zm.).

Zespół
e-prawnik.pl