Jakie prawa i obowiązki ma świadek w postępowaniu karnym?

11.7.2023

Podstawowe informacje o statusie świadka w postępowaniu karnym

Jeżeli zostałeś wezwany w charakterze świadka, masz obowiązek stawić się i złożyć zeznania (zgodnie z art. 177 § 1 Kodeksu postępowania karnego - k.p.k.).

Zeznania świadka mogą być kluczowe w sprawie i pomóc sądowi w ustaleniu prawdy.

Jeśli się nie stawi, może zostać ukarany karą pieniężną, może także zostać doprowadzony przymusowo lub aresztowany (na podstawie art. 285-287 k.p.k.).

Tylko zaświadczenie wystawione przez lekarza sądowego usprawiedliwi nieobecność wezwanego świadka (według art. 117 § 2a k.p.k.). Wykaz lekarzy sądowych można znaleźć na stronie internetowej sądu, przed którym prowadzone jest postępowanie oraz np. na policji i w prokuraturze.

Świadek może zostać przesłuchany w miejscu swojego pobytu, jeśi nie może stawić się na wezwanie z ważnego powodu, m.in. choroby bądź innej niedającej się pokonać przeszkody. W wyjątkowych przypadkach przesłuchanie świadka może odbyć się w formie wideokonferencji (zgodnie z art. 177 § 1a i 2 oraz art. 390 § 3 k.p.k.).

Prawo do pomocy tłumacza

Słabo znasz język polski? Jesteś osobą niesłyszącą lub niemą? Możesz skorzystać z bezpłatnej pomocy tłumacza - jako świadek masz prawo poprosić o tłumacza.

Prawo do zwrotu kosztów stawiennictwa

Za stawiennictwo świadkowi przysługuje (na podstawie art. 618a–618e k.p.k.) zwrot:

kosztów podróży (w tym noclegu, o ile był konieczny),
utraconego zarobku bądź dochodu.

Wniosek o zwrot kosztów świadek może złożyć do sądu, przed którym toczy się postępowanie (ustnie do protokołu albo na piśmie w terminie 3 dni od zakończenia przesłuchania; według art. 618k k.p.k.).

Świadek może zostać poddany badaniom lub oględzinom ciała, jeżeli się na to zgodzi (zgodnie z art. 192 § 4 k.p.k.). Prokurator bądź sąd ma prawo poprosić, aby w przesłuchaniu wziął udział biegły lekarz lub psycholog, w razie wątpliwości co do stanu psychicznego bądź rozwoju umysłowego świadka (wg art. 192 § 2 k.p.k.).

Prawo odmowy składania zeznań lub odpowiedzi na pytania

Świadek w niektórych systuacjach może odmówić składania zeznań. Może odmówić składania zeznań w całości, jeśli:

jest osobą najbliższą dla oskarżonego (np. małżonkiem, rodzicem, dzieckiem czy osobą pozostającą we wspólnym pożyciu),
jest oskarżony o współudział w przestępstwie objętym postępowaniem w innej toczącej się sprawie.

Decyzję o odmowie składania zeznań świadek ma prawo podjąć do pierwszego przesłuchania przed sądem. W takim wypadku poprzednie jego zeznania nie będą mogły być wykorzystane jako dowód. To prawo kończy się w chwili, gdy zacznie zeznawać przed sądem.

W czasie składania zeznań świadek może odmówić odpowiedzi na pytanie, jeśli odpowiedź mogłaby narazić jego lub osobę dlań najbliższą na odpowiedzialność karną.

Jeżeli świadek zdecyduje się zeznawać, to musi mówić prawdę. Jeżeli zaś składając zeznania, zatai prawdę bądź zezna nieprawdę, to może zostać ukarany za fałszywe zeznania, nawet gdyby zrobił to, aby uchronić siebie lub osobę sobie najbliższą przed odpowiedzialnością karną.

Powyższe wynika z art. 182, art. 183 § 1 i 2, art. 185 oraz art. 186 § 1 k.p.k.

Prawa związane z poufnością i tajemnicą…

Jeżeli treść zeznań mogłaby narazić świadka lub osobę mu najbliższą na hańbę, może on zażądać, żeby sąd przesłuchał go na niejawnej rozprawie „przy zamkniętych drzwiach” (wg art. 183 § 2 k.p.k.).

Gdy świadek posiada informacje tajne bądź ściśle tajne, może zostać przesłuchany wyłącznie po zwolnieniu przez uprawnionego przełożonego od obowiązku zachowania tajemnicy.

Jeśli zaś zeznania dotyczą informacji zastrzeżonych bądź poufnych albo objętych tajemnicą zawodową, świadek może odmówić zeznań, chyba że zostanie zwolniony przez sąd lub prokuratora od obowiązku zachowania tajemnicy.

Osoby obowiązane do zachowania w tajemnicy informacji niejawnych o klauzuli tajności "zastrzeżone" lub "poufne" lub tajemnicy związanej z wykonywaniem zawodu lub funkcji mogą odmówić zeznań co do okoliczności, na które rozciąga się ten obowiązek, chyba że sąd lub prokurator dla dobra wymiaru sprawiedliwości zwolni te osoby od obowiązku zachowania tajemnicy, jeżeli ustawy szczególne nie stanowią inaczej. Na postanowienie w tym przedmiocie przysługuje zażalenie.

Z kolei np. lekarz, dziennikarz, doradca podatkowy i statystyk mogą zostać przesłuchani w zakresie tajemnicy służbowej lub zawodowej tylko wtedy, gdy jest to niezbędne. Osoby obowiązane do zachowania tajemnicy notarialnej, adwokackiej, radcy prawnego, doradcy podatkowego, lekarskiej, dziennikarskiej lub statystycznej oraz tajemnicy Prokuratorii Generalnej, mogą być przesłuchiwane co do faktów objętych tą tajemnicą tylko wtedy, gdy jest to niezbędne dla dobra wymiaru sprawiedliwości, a okoliczność nie może być ustalona na podstawie innego dowodu. W postępowaniu przygotowawczym w przedmiocie przesłuchania lub zezwolenia na przesłuchanie decyduje sąd, na posiedzeniu bez udziału stron, w terminie nie dłuższym niż 7 dni od daty doręczenia wniosku prokuratora. Na postanowienie sądu przysługuje zażalenie.

Nikt nie może zwolnić dziennikarza z obowiązku dochowania tajemnicy zawodowej w przypadku pytań o: autora materiału prasowego, autora listu do redakcji bądź innego podobnego materiału, identyfikację osób, które zastrzegły swoje dane. Jedynym wyjątkiem jest sytuacja, gdy dziennikarz dysponuje wiedzą o przestępstwie objętym obowiązkiem doniesienia.

Powyższe wynika z art. 179 i art. 180 k.p.k.

Jak przesłuchuje się małoletniego świadka?

Świadek, który nie ukończył 15. roku życia i zeznaje w sprawie:

przestępstwa popełnionego z użyciem przemocy lub groźby,
przestępstwa na tle seksualnym lub przeciwko rodzinie,
w której jest pokrzywdzonym przestępstwem przeciwko wolności

- jest przesłuchiwany przez sąd tylko raz, w odpowiednio przystosowanym, przyjaznym pokoju. Takie przesłuchanie jest nagrywane i może być przeprowadzone z zastosowaniem wideokonferencji. Jedynie w wyjątkowych przypadkach można takiego świadka przesłuchać ponownie.

Powyższe wynika z art. 185a, art. 185b oraz art. 185c § 1, 2 i 3 k.p.k.

Jak przesłuchuje się pokrzywdzonego przestępstwem przeciwko wolności seksualnej?

Świadek, który już skończył 15 lat, a jest pokrzywdzony przestępstwem zgwałcenia lub wykorzystania seksualnego, może być przesłuchany więcej niż raz, ale:

w sądzie przesłuchanie odbywa się nie na rozprawie, lecz na posiedzeniu, w którym uczestniczy ograniczona liczba osób; to przesłuchanie jest nagrywane i odtwarzane na rozprawie,
w razie konieczności powtórnego przesłuchania, taki świadek może złożyć wniosek o przesłuchanie przez wideokonferencję (wg art. 185b k.p.k.).

Anonimowość świadka

Każdemu świadkowi prawo gwarantuje, że jego adres zamieszkania i miejsce pracy nie zostaną ujawnione w aktach sprawy. Te dane osobowe będą zapisane w odrębnym załączniku, wyłącznie do wiadomości organu prowadzącego postępowanie (wg art. 148a k.p.k.).

W przypadku świadka, którego życie, zdrowie, wolność albo mienie w znacznych rozmiarach, a także bezpieczeństwo jego najbliższych może być zagrożone, cała jego tożsamość (zatem również imię i nazwisko) pozostanie w tajemnicy – to tzw. świadek anonimowy (wg art. 184 k.p.k.).

Jaką pomoc może otrzymać świadek?

Może on dostać ochronę policji na czas czynności procesowej, jeśli stopień zagrożenia życia lub zdrowia jego bądź jego najbliższych jest wysoki. Pomoc może przybrać postać ochrony osobistej lub zmiany miejsca pobytu. Żeby otrzymać taką ochronę, świadek musi skierować wniosek do komendanta wojewódzkiego policji, za pośrednictwem organu prowadzącego postępowanie lub sądu.

To wynika z art. 1-17 ustawy z dnia 28 listopada 2014 r. o ochronie i pomocy dla pokrzywdzonego i świadka.

Świadek i jego najbliżsi mogą też otrzymać bezpłatną pomoc prawną i psychologiczną w Sieci Pomocy dla Osób Pokrzywdzonych Przestępstwem (na podstawie art. 43 § 8 pkt 2a k.k.w.).

Podstawa prawna:

ustawa z dnia 6 czerwca 1997 r. – Kodeks postępowania karnego (k.p.k.);
ustawa z dnia 6 czerwca 1997 r. – Kodeks karny wykonawczy (k.k.w.);
ustawy z dnia 28 listopada 2014 r. o ochronie i pomocy dla pokrzywdzonego i świadka;
ustawa z dnia 6 czerwca 1997 r. – Kodeks karny (k.k.).

A.J.
Zespół e-prawnik.pl