Spis treści
- Czym jest przeszukanie?
- Po co dokonuje się przeszukania?
- Na jakich zasadach dokonuje się przeszukania?
- Oględziny miejsca, osoby lub rzeczy
- Ochrona tajemnicy zawodowej i dokumentów osobistych
- Kiedy dokonuje się zajęcia rzeczy?
- Wspólne zasady dla przeszukania i zatrzymania rzeczy
- Środki odwoławcze i rekompensaty
- Przeszukanie zasobów cyfrowych
Czym jest przeszukanie?
Przeszukanie to jedna z najważniejszych czynności procesowych w polskim systemie prawnym, uregulowana w rozdziale 25 Kodeksu postępowania karnego. Jest to czynność dokonywana przez uprawniony organ, mająca na celu wykrycie lub zatrzymanie albo przymusowe doprowadzenie osoby podejrzanej, a także znalezienie rzeczy mogących stanowić dowód w sprawie lub podlegających zajęciu w postępowaniu karnym czy karnoskarbowym.
Kluczowe informacje o przeszukaniu
Przeszukania może dokonać prokurator albo na polecenie sądu lub prokuratora Policja, a w wypadkach wskazanych w ustawach - także inny organ (np. Straż Graniczna, Krajowa Administracja Skarbowa).
- Można przeszukiwać pomieszczenia i inne miejsca
- Można przeszukiwać osobę, jej odzież i podręczne przedmioty
- Przeszukanie osoby powinno być dokonywane przez osobę tej samej płci
Po co dokonuje się przeszukania?
Przeszukanie może być przeprowadzone wyłącznie w ściśle określonych celach przewidzianych przez prawo. Nie może być wykorzystywane jako narzędzie szykanowania obywateli czy "łowienia na żywca".
Wykrycie osób
Przeszukanie w celu znalezienia osoby podejrzanej, której miejsce pobytu jest nieznane, lub przymusowego doprowadzenia osoby uchylającej się od stawiennictwa.
Znalezienie dowodów
Poszukiwanie rzeczy mogących stanowić dowód w sprawie karnej - dokumentów, narzędzi przestępstwa, śladów biologicznych czy innych materiałów dowodowych.
Zabezpieczenie mienia
Zajęcie rzeczy podlegających konfiskacie lub służących do zabezpieczenia kar majątkowych, środków kompensacyjnych lub roszczeń o naprawienie szkody.
Ważne ograniczenia
Przeszukanie może być dokonane tylko wtedy, gdy istnieją uzasadnione podstawy do przypuszczenia, że osoba podejrzana lub poszukiwane rzeczy znajdują się w danym miejscu. Nie można przeprowadzać przeszukań "na wszelki wypadek" lub bez konkretnych przesłanek.
Na jakich zasadach dokonuje się przeszukania?
Przeprowadzenie przeszukania podlega ścisłym regułom prawnym, które mają chronić prawa i godność obywateli przed nadużyciami organów państwowych.
Osobie, u której dokonuje się przeszukania, należy okazać postanowienie sądu lub prokuratora. Jest to podstawowy obowiązek organu przeszukującego.
W sytuacjach nagłych, gdy postanowienie nie mogło zostać wydane, organ okazuje nakaz kierownika jednostki lub legitymację służbową, a następnie niezwłocznie zwraca się do sądu lub prokuratora o zatwierdzenie przeszukania
Przeszukania w porze nocnej (22:00-6:00) można dokonać tylko w przypadkach niecierpiących zwłoki. Przeszukanie rozpoczęte za dnia może być kontynuowane pomimo nastania pory nocnej.
Przed rozpoczęciem przeszukania należy zawiadomić osobę o jego celu i wezwać do dobrowolnego wydania poszukiwanych przedmiotów.
Osoba ma prawo wskazać osobę, która będzie obecna podczas przeszukania, jeśli nie utrudni to czynności. Przy braku gospodarza należy przywołać dorosłego domownika lub sąsiada.
Twoje prawa podczas przeszukania
- Prawo do żądania okazania postanowienia lub nakazu
- Prawo do poszanowania godności osobistej
- Prawo do obecności wskazanej przez siebie osoby
- Prawo do otrzymania postanowienia o zatwierdzeniu (w terminie 7 dni)
- Prawo do ochrony dokumentów objętych tajemnicą zawodową
Oględziny miejsca, osoby lub rzeczy
Oględziny to odrębna czynność dowodowa, często wykonywana równolegle z przeszukaniem. Polega na bezpośrednim zapoznaniu się przez organ procesowy z miejscem, ciałem osoby lub rzeczą w celu ujawnienia ich cech charakterystycznych, istotnych dla sprawy.
Oględziny miejsca
Badanie miejsca zdarzenia, mieszkania, biura - dokumentowanie stanu faktycznego, zabezpieczanie śladów i dowodów rzeczowych.
Oględziny osoby
Badanie ciała w celu ujawnienia śladów przestępstwa, obrażeń, tatuaży czy innych cech identyfikacyjnych. Wymaga szczególnej ostrożności.
Oględziny rzeczy
Szczegółowe badanie dokumentów, narzędzi, urządzeń elektronicznych - często z udziałem biegłych specjalistów.
Ochrona tajemnicy zawodowej i dokumentów osobistych
Prawo przewiduje szczególną ochronę dokumentów objętych tajemnicą zawodową lub mających charakter osobisty. Nie każdy dokument znaleziony podczas przeszukania może być automatycznie wykorzystany jako dowód.
Procedura ochrony tajemnicy
Jeżeli osoba oświadczy, że znaleziony dokument zawiera informacje objęte tajemnicą zawodową lub ma charakter osobisty, organ przekazuje go w opieczętowanym opakowaniu prokuratorowi lub sądowi bez zapoznawania się z treścią.
Wyjątek stanowią przypadki, gdy posiadaczem dokumentów jest osoba podejrzana o przestępstwo - wówczas ochrona tajemnicy nie obowiązuje w pełnym zakresie.
Kiedy można odmówić zeznań lub wydania informacji
- Gdy występujemy jako oskarżony lub podejrzany
- Gdy odpowiedź mogłaby narazić nas lub bliskich na odpowiedzialność karną
- Gdy jesteśmy związani tajemnicą zawodową (prawnik, lekarz, psycholog)
- Gdy sąd lub prokurator nie zwolnił nas z obowiązku zachowania tajemnicy
Kiedy dokonuje się zajęcia rzeczy?
Zajęcie (zatrzymanie) rzeczy może nastąpić zarówno w ramach przeszukania, jak i jako samodzielna czynność procesowa. Rzeczy podlegają wydaniu na żądanie uprawnionego organu.
Najpierw organ wzywa do wydania rzeczy dobrowolnie. Jeśli żąda organ inny niż prokurator, musi przedstawić postanowienie sądu lub prokuratora.
W przypadku odmowy można przeprowadzić przymusowe odebranie rzeczy. W sytuacjach nagłych organ może działać na podstawie nakazu kierownika jednostki.
Po zatrzymaniu rzeczy należy sporządzić szczegółowy spis i opis, wydać pokwitowanie oraz zabezpieczyć przedmioty lub oddać na przechowanie osobie godnej zaufania.
Jeśli zatrzymanie nastąpiło bez postanowienia, organ ma 7 dni na uzyskanie zatwierdzenia. Brak zatwierdzenia oznacza obowiązek zwrotu rzeczy.
Automatyczny zwrot rzeczy
Zatrzymane rzeczy należy zwrócić niezwłocznie w przypadku: braku zatwierdzenia w ciągu 7 dni, stwierdzenia zbędności dla postępowania, zakończenia sprawy, lub gdy dalsze przetrzymywanie jest nieuzasadnione.
Wspólne zasady dla przeszukania i zatrzymania rzeczy
Wszystkie czynności związane z przeszukaniem i zatrzymaniem rzeczy muszą być przeprowadzane zgodnie z podstawowymi zasadami poszanowania praw człowieka i proporcjonalności.
Zasada proporcjonalności
Przeszukanie i zatrzymanie rzeczy powinno być dokonane zgodnie z celem tej czynności, z zachowaniem umiaru i poszanowania godności osób, bez wyrządzania niepotrzebnych szkód i dolegliwości.
Przykład: Nie jest uzasadnione zatrzymanie całego komputera, jeżeli wystarcza skopiowanie konkretnych danych lub zatrzymanie tylko dysku twardego.
Zasada legalności
Wszystkie czynności muszą mieć podstawę prawną i być przeprowadzane przez uprawnione organy zgodnie z przewidzianymi procedurami.
Zasada proporcjonalności
Zastosowane środki muszą być adekwatne do celu i nie mogą wykraczać poza to, co niezbędne dla osiągnięcia zamierzonego rezultatu.
Zasada poszanowania godności
Czynności muszą być prowadzone z zachowaniem należytego szacunku dla prywatności i godności osobistej osób, których dotyczą.
Środki odwoławcze i rekompensaty
Jeśli uważasz, że przeszukanie lub zatrzymanie rzeczy było nieprawne, masz prawo do odwołania i dochodzenia swoich praw na drodze prawnej.
Na postanowienie dotyczące przeszukania lub zatrzymania rzeczy przysługuje zażalenie w terminie 7 dni od doręczenia postanowienia.
Można składać skargi na nieprawidłowości w przeprowadzeniu czynności - naruszenie procedur, przekroczenie uprawnień, nieuzasadnione szkody.
W przypadku bezprawnego działania organów ścigania można dochodzić odszkodowania za poniesione straty materialne i krzywdę.
Pamiętaj o terminach
Zażalenia i skargi mają określone terminy. Nie zwlekaj z ich złożeniem, jeśli uważasz, że twoje prawa zostały naruszone. Warto skonsultować się z prawnikiem już na etapie przeprowadzania czynności.
Przeszukanie zasobów cyfrowych
Współczesne przeszukania coraz częściej obejmują urządzenia elektroniczne i dane cyfrowe. Kodeks postępowania karnego zawiera szczegółowe przepisy regulujące te kwestie.
Zakres przeszukania cyfrowego
Przepisy rozdziału 25 KPK stosuje się również do dysponenta i użytkownika urządzenia zawierającego dane informatyczne lub systemu informatycznego, w zakresie danych przechowywanych w tym urządzeniu lub systemie.
- Komputery, laptopy, tablety, smartfony
- Systemy informatyczne i bazy danych
- Korespondencja elektroniczna (e-maile)
- Dane przechowywane w chmurze
- Nośniki zewnętrzne (dyski, pendrive)
Hasła i klucze szyfrujące
Mogą być żądane, ale obowiązują wyjątki - nie musisz ich ujawniać jako podejrzany lub gdy mogłoby to narazić ciebie lub bliskich na odpowiedzialność karną.
Kopiowanie danych
Często wystarczające zamiast zabierania całego urządzenia. Organ powinien stosować najmniej uciążliwe środki osiągnięcia celu.
Dane osobiste trzecich osób
Wymagają szczególnej ochrony. Nie wszystkie dane znalezione w urządzeniu mogą być wykorzystane jako dowody w sprawie.
Praktyczne wskazówki
- Zawsze żądaj okazania postanowienia lub nakazu
- Zanotuj dane funkcjonariuszy przeprowadzających czynności
- Upewnij się, że wszystkie zabrane rzeczy są wpisane do protokołu
- Zachowaj pokwitowania i kopie dokumentów
- W przypadku wątpliwości skonsultuj się z prawnikiem
- Skorzystaj z prawa do obecności świadka
- Nie podpisuj protokołu, jeśli zawiera nieprawdziwe informacje
Podstawa prawna:
- Konstytucja Rzeczpospolitej Polskiej z dnia 2 kwietnia 1997 r. (Dz. U. 1997 r., Nr 78, poz. 483)
- Ustawa z dnia 6 czerwca 1997 r. Kodeks postępowania karnego (Dz. U. 2025 r., poz. 46, t.j.)