Jakie dowody są dopuszczane w procesie karnym, a jakie nie?

Kto ma prawo inicjatywy dowodowej?

Proces karny nie zna legalnej teorii dowodowej, a w Kodeksie postępowania karnego nie sformułowano zamkniętego katalogu dowodów, w związku z czym dowodem może być wszystko to, co przyczynić się może do wyjaśnienia prawdy.

Zgodnie z Kodeksem postępowania karnego, dowody przeprowadza się:

1. na wniosek stron, podmiotu określonego w art. 416 K.p.k. (tj. podmiotu, który uzyskał korzyść majątkową z przestępstwa popełnionego przez sprawcę działającego w jej imieniu lub interesie tego podmiotu) albo
2. z urzędu.

Zatem osoby niebędące stronami nie mogą składać wniosków dowodowych. Mogą one jednak informować prokuratora czy sąd o istnieniu określonego dowodu, co może skłonić te organy do przeprowadzenia dowodu z urzędu.

Organ procesowy (prokurator bądź sąd) powinien z urzędu, niezależnie od inicjatywy stron, dbać o wyjaśnienie wszystkich istotnych dla rozstrzygnięcia okoliczności. Wszystko co ma znaczenie dla rozstrzygnięcia, powinno bowiem być stwierdzone w drodze przeprowadzenia dowodu. Sąd jest obowiązany do przeprowadzenia z urzędu dowodu w takiej tylko sytuacji, kiedy jest to niezbędne dla wyjaśnienia wszystkich istotnych okoliczności sprawy. Organ procesowy ma obowiązek przeprowadzić z urzędu każdy dopuszczalny, dostępny i dający się przeprowadzić dowód niezbędny do wyjaśnienia okoliczności sprawy. Dotyczy to zwłaszcza spraw zawiłych, w których każdy nowy dowód może wnieść dodatkowy element przybliżający wyjaśnienie rzeczywistego przebiegu zdarzenia, będącego przedmiotem rozpoznania, oraz spraw, w których występuje konieczność sprawdzenia obrony oskarżonego, np. gdy nie przyznaje się on do winy i podaje okoliczności mogące świadczyć o jego niewinności. Jeśli sąd uznał już za niezbędne przeprowadzenie dowodu wnioskowanego przez stronę procesową, to nie jest związany wnioskiem tej samej strony o rezygnację z przeprowadzenia tego dowodu, chociażby strona przeciwna wniosek ten poparła.

Przykład:

• Gdy sąd dostrzeże sprzeczności w zgromadzonym materiale dowodowym i możliwość usunięcia ich, to powinien - niezależnie od inicjatywy stron - rozważyć przeprowadzenie odpowiedniego dowodu, aby sprawa została wyjaśniona, a nie wyrokować w warunkach tych sprzeczności.

Dowody należy więc przeprowadzać także z urzędu, a wątpliwości należy tłumaczyć na korzyść oskarżonego jedynie wtedy, gdy uczyniono wszystko, aby je wyjaśnić.

Możliwość składania przez oskarżonego wniosków dowodowych jest jedną z form korzystania przez niego z prawa do obrony. Może je składać w postępowaniu pierwszoinstancyjnym aż do zamknięcia przewodu sądowego, a nawet i w postępowaniu odwoławczym (art. 427 § 3 K.p.k.). Korzystanie przez oskarżonego z tego prawa nie może być limitowane ani treścią złożonych wcześniej w procesie przez oskarżonego wyjaśnień, ani faktem jego dotychczasowej bezczynności i podjęcia inicjatywy dowodowej dopiero bezpośrednio przed zakończeniem przewodu sądowego. Jednakże inicjatywa dowodowa stron już w postępowaniu przed sądem I instancji jest o tyle istotna, że zgodnie z art. 452 K.p.k. uzupełnienie postępowania dowodowego w postępowaniu odwoławczym dopuszczalne jest tylko wyjątkowo. Zasadniczo bowiem sąd odwoławczy nie może przeprowadzić postępowania dowodowego co do istoty sprawy. Sąd odwoławczy może jednak w wyjątkowych wypadkach, uznając potrzebę uzupełnienia przewodu sądowego, przeprowadzić dowód na rozprawie, jeżeli przyczyni się to do przyspieszenia postępowania, a nie jest konieczne przeprowadzenie na nowo przewodu w całości lub w znacznej części. Dowód taki można dopuścić również przed rozprawą.

Nierozpoznanie wniosku dowodowego oskarżonego, zaniechanie wyjaśnienia sprzeczności w zeznaniach świadków oraz nieprzeprowadzenie dopuszczonego dowodu z dokumentów czyni zasadnym zarzut obrazy przepisów K.p.k., a gdy nie można stwierdzić, że wszystkie istotne okoliczności sprawy zostały wyjaśnione należy uznać, że wskazane uchybienia są tego rodzaju, że mogłyby mieć one istotny wpływ na treść wydanego wyroku (wówczas orzeczenie ulegnie uchyleniu lub zmianie w postępowaniu odwoławczym, na podstawie art. 438 pkt 2 K.p.k).

Czego nie trzeba udowadniać?

Fakty powszechnie znane (tzn. znane tak szerokiemu kręgowi osób i łatwo sprawdzalne, że ich dowodzenie staje się zbędne, np. fakty historyczne) nie wymagają dowodu. To samo dotyczy faktów znanych z urzędu (np. okoliczności znane sądowi z innych spraw rozpoznawanych w tym sądzie), należy jednak zwrócić na nie uwagę stron. Nie wyłącza to dowodu przeciwnego. Zwrócenie stronom uwagi na to, że sąd przyjmuje dane fakty za ustalone bez udowodnienia, musi mieć taki charakter, żeby mogło to dawać stronom możność kwestionowania tych danych i żądania przeprowadzenia dowodu przeciwnego. 

Wniosek dowodowy może być złożony ustnie do protokołu albo na piśmie. Wniosek będący pismem procesowym powinien spełniać wymagania przewidziane dla pism procesowych (zob. Jak należy sporządzać pisma procesowe w sprawach karnych?).

We wniosku dowodowym należy przede wszystkim podać oznaczenie dowodu (środka dowodowego, np. zeznania świadka) oraz okoliczności, które mają być udowodnione (tj. tezy dowodowe). Można także określić sposób przeprowadzenia dowodu. Wniosek dowodowy może zmierzać do wykrycia lub oceny właściwego dowodu.

Przykład:

• Jeżeli oskarżony we wniosku dowodowym nie wskazał okoliczności, które mają być udowodnione, i mimo wezwania nie usunął tego braku w zakreślonym terminie, wniosek taki - jako niespełniający wymogu formalnego i nienadający się do nadania mu biegu - zostanie pozostawiony bez rozpoznania.

Kiedy wniosek dowodowy nie zostanie uwzględniony?

Zgodnie z art. 170 § 1 K.p.k., oddala się wniosek dowodowy, jeżeli:

1.

    przeprowadzenie dowodu jest niedopuszczalne, a więc gdy ustawa zabrania przeprowadzenia pewnego rodzaju dowodów. Chodzi tu o: zakaz dowodzenia określonych faktów, np. przebiegu narady i głosowania nad orzeczeniem, bezwzględny lub względny zakaz dowodzenia za pomocą pewnych dowodów (źródeł i środków dowodowych), bądź też zakaz dotyczący sposobu przeprowadzania dowodu.

Przykład:

• Zdjęcia z fotoradarów Straży Miejskiej zrobione przed wyrokiem Trybunału Konstytucyjnego z dnia 22 marca 2007 r. U. 1/2007 (OTK ZU 2007/3A poz. 29) nie stanowią dowodów w postępowaniu karnym.

Przykład:

• Art. 174 K.p.k., zawierający zakaz zastępowania wyjaśnień oskarżonego i zeznań świadka treścią pism, zapisków i notatek urzędowych, stoi na przeszkodzie dopuszczeniu w postępowaniu karnym dowodu w postaci zapisu magnetycznego na taśmie magnetofonowej, magnetowidowej czy innym nośniku magnetycznym, zawierającym uzyskane w trybie pozaprocesowym i nie przez organy procesowe treści, które zgodnie ze wskazanym przepisem winny zostać uzyskane i utrwalone w sposób przewidziany przez stosowne przepisy procedury karnej dla przesłuchania oskarżonego (podejrzanego) i świadka. Taki dowód, jako niedopuszczalny podlega oddaleniu (tak: postanowienie Sądu Najwyższego - Izba Karna z dnia 7 lutego 2007 r., sygn. III KK 237/2006).

2.     okoliczność, która ma być udowodniona, nie ma znaczenia dla rozstrzygnięcia sprawy albo jest już udowodniona zgodnie z twierdzeniem wnioskodawcy. Okoliczność nie ma znaczenia dla rozstrzygnięcia sprawy, gdy stanowi okoliczność uboczną, która nie będzie brana pod uwagę przy rozstrzyganiu sprawy. Ponieważ należy to postanowienie rozumieć ściśle, okoliczność ta musi być całkowicie uboczna, niemająca żadnego związku z czynem zarzucanym oskarżonemu i która bez najmniejszej wątpliwości nie będzie miała znaczenia dla mającego zapaść rozstrzygnięcia i to nie tylko w zakresie ustalenia sprawstwa i winy, ale także przy stosowaniu kary lub innych środków karnych. Oddalenie wniosku dowodowego na tej podstawie powinno następować jedynie w wyjątkowych wypadkach.

3.     dowód jest nieprzydatny do stwierdzenia danej okoliczności, a więc nie pozwala na udowodnienie określonej tezy dowodowej. Chodzi tu o sytuację, w której w następstwie konfrontacji oznaczonego we wniosku dowodu z okolicznością, jaka ma być za jego pomocą udowodniona, organ procesowy dochodzi do wniosku, że nie sposób za pomocą tegoż dowodu udowodnić tego, czego oczekuje wnioskodawca.

4.    dowodu nie da się przeprowadzić. Chodzi tu o faktyczną niemożność przeprowadzenia dowodu, np. gdy podany we wniosku świadek zmarł. 

5.    wniosek dowodowy w sposób oczywisty zmierza do przedłużenia postępowania. 

Jest to wyczerpujący (zamknięty) katalog powodów oddalenia wniosku dowodowego, a więc powinien być rozumiany ściśle. Oddalenie wniosku dowodowego może nastąpić wyłącznie z powodu którejś z podanych wyżej ściśle rozumianych przyczyn. Ocena wniosku dowodowego musi mieć na uwadze treść, zakres i przedmiot wniosku w chwili jego rozpoznawania.

Nie można oddalić wniosku dowodowego na tej podstawie, że dotychczasowe dowody wykazały przeciwieństwo tego, co wnioskodawca zamierza udowodnić. Obowiązujący zakaz antycypacji dowodu zabrania więc negatywnej oceny wnioskowanego dowodu przed jego przeprowadzeniem.

Dopuszczenie dowodu następuje w formie zarządzenia, chyba że ustawa wymaga postanowienia, np. o dopuszczeniu dowodu z opinii biegłych. Oddalenie wniosku dowodowego następuje zaś w formie postanowienia, które wymaga uzasadnienia, sporządzanego wraz z postanowieniem. Uzasadnienie nie powinno ograniczać się do powtórzenia sformułowań ustawowych. 

Oddalenie wniosku dowodowego nie stoi na przeszkodzie późniejszemu dopuszczeniu dowodu, chociażby nie ujawniły się nowe okoliczności.

Przepisy normujące składanie wniosków dowodowych przez strony oraz zasady ich rozstrzygania nie wprowadzają bariery czasowej dla stron.

Strona może realizować uprawnienie do wnioskowania o przeprowadzenie dowodów aż do chwili zamknięcia przewodu sądowego. Późne złożenie wniosku dowodowego nie może wpłynąć na jego oddalenie także dlatego, że oskarżony nigdy nie ma obowiązku dowodzenia swej niewinności (art. 74 § 1 kpk). Z uprawnienia tego może więc skorzystać na każdym etapie postępowania, także w drugiej instancji, poprzedzającym zamknięcie przewodu sądowego.Korzystanie przez oskarżonego z tego prawa nie może być limitowane ani treścią złożonych wcześniej w procesie przez oskarżonego wyjaśnień ani faktem jego dotychczasowej bezczynności i podjęcia inicjatywy dowodowej dopiero bezpośrednio przed zakończeniem przewodu sądowego.

Obraza przepisów postępowania nawet rażąca, tylko wtedy może być podstawą kasacji, gdy mogła wywrzeć istotny wpływ na treść orzeczenia. W pewnych przypadkach jednak niezasadne oddalenie wniosku dowodowego, zmierzającego do podważenia tezy oskarżenia, ogranicza możliwość bardziej wszechstronnego wyjaśnienia sprawy. Może mieć zatem istotny wpływ na rezultaty postępowania dowodowego, a w konsekwencji także na treść prawomocnego wyroku.

Podstawa prawna:

• Ustawa z dnia 6 czerwca 1997 r. - Kodeks postępowania karnego (Dz. U. 1997 r., Nr 89, poz. 555, ze zm.)

A.J.
Zespół e-prawnik.pl