Jakie są prawa i obowiązki pokrzywdzonego w postępowaniu karnym?

19.4.2017

Kto ma status pokrzywdzonego w postępowaniu karnym?

Pokrzywdzony to osoba, której dobro zostało bezpośrednio naruszone lub zagrożone.

Pokrzywdzona może być również np. spółka (podmiot zbiorowy). W jej imieniu występuje osoba uprawniona.

Jeżeli pokrzywdzony nie ma ukończonych 18 lat albo jest ubezwłasnowolniony bądź niesamodzielny, to może być reprezentowany przez przedstawiciela lub opiekuna.

Prawo do pomocy tłumacza

Słabo znasz język polski? Jesteś osobą niesłyszącą lub niemą? - Możesz skorzystać z bezpłatnej pomocy tłumacza. Masz prawo poprosić o tłumacza.

Te uprawnienia wynikają z przepisów art. 204 § 1 Kodeksu postępowania karnego (k.p.k.).

Podstawowe prawa pokrzywdzonego

Pokrzywdzony może aktywnie uczestniczyć w postępowaniu przygotowawczym i przed sądem. Musi jednak pamiętać, że wnioski musi składać w terminach określonych przez prawo.

Pokrzywdzony może korzystać z pomocy prawnika (adwokata czy radcy prawnego) i nie musi to być pomoc płatna.

Pozyższe uprawnienia wynikają z przepisów art. 49, art. 51, art. 52, art. 87 § 1 k.p.k.

Możliwość korzystania z pomocy prawnika

Wskazanie swojego prawnika (ustanowienie pełnomocnika) to prawo każdego pokrzywdzonego.

Pełnomocnikiem może być adwokat bądź radca prawny. Jego usługi są w zasadzie płatne.

Sąd może obciążyć oskarżonego kosztami poniesionymi przez pokrzywdzonego z tego tytułu; zależy to od wyniku procesu.

Jeżeli pokrzywdzonego nie stać na wynajęcie pełnomocnika na własną rękę, to sąd może przydzielić go z urzędu (za darmo). Aby otrzymać pełnomocnika z urzędu, trzeba złożyć o to wniosek do sądu – wzór wniosku powinien być dostępny na komisariacie policji bądź na stronie internetowej sądu. Wniosek składa się wraz z wypełnionym formularem oświadczenia o stanie rodzinnym i źródłach utrzymania.

Powyższe uprawnienia wynikają z przepisów art. 78 § 1, art. 87 § 1 i 2, art. 88 oraz art. 627-629 k.p.k.

Jak prawo chroni pokrzywdzonego?

Informacje dotyczące miejsca zamieszkania i miejsca pracy pokrzywdzonego nie są ujawniane w aktach sprawy. Zamieszcza się je w odrębnym załączniku, wyłącznie do wiadomości organu prowadzącego postępowanie. Można je ujawnić tylko wyjątkowo.

Sąd w wyroku może zabronić sprawcy zbliżania bądź kontaktowania się z pokrzywdzonym lub wydać mu nakaz okresowego opuszczenia lokalu zajmowanego wspólnie z pokrzywdzonym. Nakaz okresowego opuszczenia lokalu może być także wydany przez prokuratora w postępowaniu przygotowawczym.

Pokrzywdzony ma prawo do otrzymania informacji o uchyleniu tymczasowego aresztowania stosowanego wobec podejrzanego albo o jego ucieczce z aresztu śledczego.

Jeżeli pokrzywdzony czuje, że jego życie lub zdrowie jest zagrożone, to może złożyć wniosek o ochronę policji bądź pomoc w zakresie zmiany miejsca pobytu. Wniosek o udzielenie ochrony kieruje się do komendanta wojewódzkiego policji za pośrednictwem policji lub prokuratora (w postępowaniu przygotowawczym) albo sądu (wpostępowaniu sądowym). Takie samo prawo mają najbliżsi pokrzywdzonego.

W całej Polsce działa sieć ośrodków i organizacji, które mogą pomóc pokrzywdzonemu i jego najbliższym w uzyskaniu pomocy prawnej i psychologicznej.

Pokrzywdzony przestępstwem zgwałcenia lub wykorzystania seksualnego ma prawo być przesłuchiwany przed sądem w specjalnych warunkach: nie na rozprawie, lecz na posiedzeniu, w którym uczestniczy ograniczona liczba osób. Posiedzenie to jest nagrywane i to nagranie przedstawiane jest na rozprawie.

Powyższe uprawnienia wynikają z przepisów art. 148a, art. 185c, art. 275a, art. 253 § 3 k.p.k. oraz art. 41a k.k., a także art. 1–17 ustawy o ochronie i pomocy dla pokrzywdzonego i świadka.

Na początku postępowanie przygotowawcze (śledztwo albo dochodzenie)

Prokurator bądź policja ustala, czy i przez kogo zostało popełnione przestępstwo, bada okoliczności sprawy i zbiera dowody. W tym postępowaniu pokrzywdzony jest stroną.

Pokrzywdzony ma prawo:

do składania wniosków, np. o przesłuchanie świadka, o uzyskanie dokumentu;
żądać udziału w czynnościach, które są przeprowadzane na jego wniosek oraz w czynnościach, których nie będzie można powtórzyć na rozprawie, np. w przesłuchaniu świadka (może o to wystąpić); w czynnościach tych może go reprezentował pełnomocnik;
do udziału w przesłuchaniu biegłego oraz do zapoznania się z jego pisemną opinią;
do złożenia wniosku o uzupełnienie śledztwa lub dochodzenia; wniosek taki należy złożyć w terminie 3 dni od potwierdzenia przez podejrzanego, że zapoznał się z materiałami z postępowania;
złożyć zażalenie: na postanowienie o odmowie wszczęcia postępowania lub o umorzeniu postępowania; na bezczynność organu, jeżeli w ciągu 6 tygodni od złożenia zawiadomienia o przestępstwie nie dostał informacji o wszczęciu lub odmowie wszczęcia śledztwa lub dochodzenia.
złożyć zażalenie do sądu (w terminie 7 dni), jeżeli prokurator odmówi wszczęcia postępowania.

Powzyższe wynika z przepisów art. 299 § 1, art. 306 § 1, 1a i 3, art. 315 § 1 i 2, art. 316 § 1 i 3, 318, art. 321 § 5, art. 325a k.p.k.

Postępowanie przygotowawcze kończy się:

skierowaniem sprawy do sądu albo
umorzeniem.

Akt oskarżenia

Jeśli prokurator sprawę umorzy, pokrzywdzony ma prawo złożyć zażalenie do sądu (w terminie 7 dni). Jeżeli sąd nie uzna zażalenia, to sprawa się kończy. Jeśli zaś sąd je uzna, to prokurator może zmienić zdanie i napisać akt oskarżenia. Jeżeli tego nie zrobi, sam pokrzywdzony może taki akt oskarżenia złożyć (nazywa się on wtedy subsydiarnym aktem oskarżenia).

Taki akt oskarżenia musi być jednak sporządzony i podpisany przez adwokata bądź radcę prawnego oraz spełniać odpowiednie wymogi formalne.

Termin do wniesienia subsydiarnego aktu oskarżenia wynosi 1 miesiąc od doręczenia pokrzywdzonemu postanowienia prokuratora.

Powyższe wynika z art. 55 k.p.k.

Jeśli - jako pokrzywdzony - wniesiesz taki akt oskarżenia, stajesz się oskarżycielem i to na Tobie ciąży obowiązek wykazania, że oskarżony popełnił przestępstwo.

Do postępowania może jednak w każdej chwili przyłączyć się prokurator – wówczas będziesz oskarżycielem posiłkowym.

Gdy prokurator skierował sprawę do sądu…

Od tego momentu to sąd jest „gospodarzem” postępowania.

Jeśli w sprawie pokrzywdzonego prokurator złożył akt oskarżenia do sądu, to pokrzywdzony ma dwie możliwości:

zostawić mu sprawę lub
zostać drugim oskarżycielem (posiłkowym).

Jeśli nie zdecyduje się na rolę oskarżyciela posiłkowego, toreprezentuje go prokurator. To on ma obowiązek dbać o interesy pokrzywdzonego.

Pokrzywdzony, który nie jest oskarżycielem posiłkowym

Jeśli nie wystąpiłeś o udział w sprawie jako oskarżyciel posiłkowy, to jednak jako pokrzywdzony masz pewne prawa.

Jeśli w wyniku przestępstwa doznałeś krzywdy lub szkody, masz prawo ubiegać się o zadośćuczynienie lub odszkodowanie od oskarżonego. Wniosek taki musisz złożyć do czasu zamknięcia przewodu sądowego (co sąd ogłasza na ostatniej rozprawie, przed mowami końcowymi).
Masz prawo do składania zażaleń na postanowienia, które Cię bezpośrednio dotyczą.
Masz prawo do złożenia wniosku o otrzymanie informacji o zarzutach wobec oskarżonego.
Masz prawo do dostępu do akt sprawy. Możesz przeglądać akta oraz samodzielnie sporządzać z nich odpisy i kopie. Możesz też odpłatnie uzyskać odpisy i kopie z akt sprawy. Dostępu do akt można odmówić ze względu na ważny interes państwa lub dobro postępowania.
Oskarżony może w porozumieniu z prokuratorem (przez wniosek o skazanie bez rozprawy) bądź samodzielnie przed sądem (poprzez dobrowolne poddanie się karze) złożyć wniosek do sądu o wymierzenie określonej kary. Masz wtedy prawo się na nią nie zgodzić.
Masz prawo do złożenia wniosku o otrzymywanie informacji o dacie i miejscu rozprawy albo posiedzenia sądu, podczas którego może dojść do umorzenia postępowania, warunkowego umorzenia postępowania albo skazania oskarżonego bez przeprowadzania rozprawy.
Jeżeli nie możesz uzyskać odszkodowania od oskarżonego w postępowaniu karnym, możesz zwrócić się do Skarbu Państwa o państwową kompensatę na pokrycie utraconego zarobku bądź innego środka utrzymania, kosztów leczenia, rehabilitacji lub pogrzebu. Wniosek o kompensatę składa się do sądu rejonowego właściwego dla Twojego stałego miejsca pobytu, w terminie 3 lat od dnia ujawnienia się skutków czynu zabronionego, lecz nie później niż 5 lat od samego czynu.

Pokrzywdzony, który jest oskarżycielem posiłkowym

Oskarżycielem posiłkowym można zostać, gdy się tego zażąda do czasu rozpoczęcia przewodu sądowego - albo na piśmie, przed pierwszą rozprawą albo na pierwszej rozprawie, przed odczytaniem aktu oskarżenia.

W takim wypadku zachowujesz wszystkie prawa, które należą się pokrzywdzonemu, który nie zdecydował się być oskarżycielem posiłkowym, a dodatkowo zyskujesz dodatkowe uprawnienia.

Status oskarżyciela posiłkowego pozwala na:

składanie wniosków dowodowych,
zadawanie pytań osobom przesłuchiwanym przez sąd (oskarżonemu, świadkom i biegłym),
wniesienie skargi na przewlekłość postępowania,
wniesienie apelacji od wyroku,
wnoszenie zażaleń na niektóre postanowienia sądu (np. umarzające postępowanie czy dotyczące środka zabezpieczającego).

Powyższe wynika z przepisów art. 49a, art. 53, art. 54 § 1, art. 156 § 1, 2 i 5, art. 167, art. 302 § 2, art. 337a, art. 343 § 2, art. 370, art. 387 § 2, art. 444, art. 459 § 1 i 2 k.p.k. oraz ustawy o państwowej kompensacie przysługującej ofiarom niektórych czynów zabronionych.

Mediacja - możliwość pojednania się z podejrzanym

Na każdym etapie postępowania - jako pokrzywdzony - masz prawo do złożenia wniosku o skierowanie sprawy do postępowania mediacyjnego. Takie postępowanie ma na celu pogodzenie się z podejrzanym i ewentualne uzgodnienie naprawienia szkody.

Postępowanie mediacyjne prowadzi się w sposób bezstronny i poufny (informacje ujawnione podczas mediacji nie mogą stanowić dowodu).

Udział w postępowaniu mediacyjnym jest dobrowolny.

Pozytywne wyniki przeprowadzonej mediacji są brane pod uwagę przez sąd przy wymiarze kary.

Powyższe uprawnienia wynikają z przepisów art. 23a k.p.k. oraz art. 53 § 3 k.k.

Co należy do obowiązków pokrzywdzonego w postępowaniu karnym?

Pokrzywdzony to osoba, która może mieć kluczowe informacje w sprawie. Z tego względu ma on nie tylko prawa, ale także pewne obowiązki.

Musi dać się zbadać (poddać się oględzinom), jeżeli stan jego zdrowia może wpłynąć na karalność czynu (ale gdyby lekarz chciał go zostawić na obserwację, to nie musi się na to godzić). Ma przy tym prawo, aby krępujące oględziny i badania robiła osoba tej samej płci.
Musi podać właściwy adres do kontaktów i informować o każdej jego zmianie. Jeżeli przebywa za granicą, musi wskazać osobę, która będzie w kraju odbierała korespondencję związaną ze sprawą (nie przesyła się jej za granicę). Podanie złego (nieaktualnego) adresu może skutkować przeprowadzeniem czynności bądź rozprawy pod jego nieobecność. Dodatkowo może to ograniczyć jego prawo do złożenia wniosku, zażalenia czy apelacji z powodu upływu terminów.
Musi się stawić na wezwanie. Nieobecność może usprawiedliwić chorobą, lecz tylko jeżeli potwierdzi to lekarz sądowy. Inne zwolnienie jest niewystarczające. Wykaz lekarzy sądowych, adresy, dni i godziny przyjmowania oraz ich telefony można znaleźć na stronie właściwego sądu okręgowego, a także np. w komisariatach policji i w siedzibach okręgowych rad adwokackich.

Wskazane obowiązki wynikają z przepisów art. 117 § 2a, art. 138, art. 139, art. 192 § 1 i art. 208 k.p.k.

Podstawa prawna:

ustawa z dnia 6 czerwca 1997 r. – Kodeks postępowania karnego (k.p.k.);
ustawa z dnia 6 czerwca 1997 r. – Kodeks karny (k.k.);
ustawa z dnia 28 listopada 2014 r. o ochronie i pomocy dla pokrzywdzonego i świadka;
ustawa z dnia 7 lipca 2005 r. o państwowej kompensacie przysługującej ofiarom niektórych czynów zabronionych.

A.J.
Zespół e-prawnik.pl