Proces karny i postępowanie cywilne - wzajemne zależności

Co do zasady postępowanie cywilne służy załatwianiu spraw cywilnych, zaś postępowanie karne - spraw karnych. Odmienne są więc przedmioty tych postępowań. Różne też normy prawne mają być w tych postępowaniach realizowane.

Postępowanie cywilne służy bezpośrednio ochronie sfery prawnej poszczególnych podmiotów prawnych. Postępowanie karne zmierza zaś do ukarania jednostek, które naruszyły podstawowe zasady porządku prawnego i norm prawnych opatrzonych sankcjami karnymi. Wychodzi tu więc na pierwszy plan interes społeczny.

Mimo tego rozróżnienia, między sprawami cywilnymi i karnymi może niekiedy zachodzić związek faktyczny lub prawny. Czasem między sprawą karną i cywilną zachodzi bowiem związek wynikający z tego, że ten sam czyn stanowi przestępstwo a zarazem rodzi skutki w sferze stosunków z zakresu prawa cywilnego, rodzinnego i opiekuńczego lub prawa pracy.

Przykład:

• W przypadku kradzieży, uszkodzenia ciała lub zabójstwa sprawa karna dotyczy kwestii odpowiedzialności karnej sprawcy. Poszkodowany może ponadto dochodzić przed sądem odpowiedzialności za powstałą szkodę, czyli powstanie sprawa cywilna o naprawienie szkody.

Dochodzenie roszczeń cywilnych w postępowaniu karnym

Po nowelizacji przepisów w lipcu 2015, roszczenia majątkowe wynikające bezpośrednio z popełnienia przestępstwa są rozstrzygane jedynie w postępowaniu cywilnym. Natomiast w postępowaniu karnym, sąd wciąż może (a na żądanie pokrzywdzonego musi) orzec obowiązek naprawienia szkody w całości lub w części, zadośćuczynienie za doznaną krzywdę, a jeżeli orzeczenie takiego obowiązku jest znacznie utrudnione – nawiązkę na rzecz pokrzywdzonego.

Jeżeli zasądzone odszkodowanie, obowiązek naprawienia szkody lub zadośćuczynienia za doznaną krzywdę albo nawiązka orzeczona na rzecz pokrzywdzonego nie pokrywają całej szkody lub nie stanowią pełnego zadośćuczynienia za doznaną krzywdę, pokrzywdzony może dochodzić dodatkowych roszczeń w postępowaniu cywilnym (art. 415 K.p.k.).

Możliwe jest też dochodzenie w postępowaniu karnym roszczenia o odszkodowanie i zadośćuczynienie za niesłuszne skazanie, tymczasowe aresztowanie lub zatrzymanie (art. 552 i nast. K.p.k.).

Jak jeszcze może oddziaływać postępowanie karne na postępowanie cywilne, gdy żadne z nich jeszcze się nie zakończyło?

Sąd może zawiesić postępowanie cywilne z urzędu, jeżeli ujawni się czyn, którego ustalenie w drodze karnej lub dyscyplinarnej mogłoby wywrzeć wpływ na rozstrzygnięcie sprawy cywilnej; Jeżeli postępowanie karne, dyscyplinarne lub administracyjne nie jest jeszcze rozpoczęte, a jego rozpoczęcie zależy od wniosku strony (uczestnika postępowania), sąd wyznaczy termin do wszczęcia postępowania, w innych wypadkach może zwrócić się do właściwego organu (art. 177 K.p.c.). Zawieszenie zależy więc od uznania sądu sąd cywilny w zasadzie może bowiem samodzielnie ustalać, czy czyn karalny został popełniony i czy w związku z tym zależne od niego roszczenie istnieje. Sąd cywilny nie musi więc czekać na zakończenie postępowania karnego bądź dyscyplinarnego ani nie może oddalić powództwa jako przedwczesnego.

Ilekroć kodeks dopuszcza zarządzenie przymusowego sprowadzenia lub aresztowania, stosuje się odpowiednio przepisy kodeksu postępowania karnego (art. 163 § 2 K.p.c.).

Co jeżeli postępowanie cywilne toczy się po zakończeniu postępowania karnego?

Ustalenia wydanego w postępowaniu karnym prawomocnego wyroku skazującego co do popełnienia przestępstwa wiążą sąd w postępowaniu cywilnym. Jednakże osoba, która nie była oskarżona, może powoływać sięw postępowaniu cywilnym na wszelkie okoliczności wyłączające lub ograniczające jej odpowiedzialność cywilną (art. 11 k.p.c.). Związanie sądu cywilnego wyrokiem karnym ograniczone więc zostało tylko do wyroków skazujących wydanych w postępowaniu karnym i tylko co do popełnienia przestępstwa. Na równi z wyrokiem skazującym należy traktować wyroki uwalniające od kary (z warunkowym zawieszeniem wykonania kary) i wyroki przewidujące zastosowanie wobec nieletnich środków wychowawczych. Sądu cywilnego nie wiążą natomiast wyroki uniewinniające, umarzające czy warunkowo umarzające postępowanie, nakazy karne ani wyroki nieprawomocne. Wyrok uniewinniający może jednak, jako dokument urzędowy, stanowić dowód w postępowaniu cywilnym, którego moc sąd oceni wg swego uznania.

Osoba, która nie była oskarżonym, może powoływać się w postępowaniu cywilnym na wszelkie okoliczności wyłączające jej odpowiedzialność cywilną, choćby były one sprzeczne z ustaleniami sądu karnego. Związanie sądu cywilnego ustaleniami prawomocnego wyroku karnego może być więc usunięte przeciwdowodem przez osobę niebiorącą udziału w postępowaniu karnym w charakterze oskarżonego. Przepis ten dotyczy wypadków odpowiedzialności cywilnej danej osoby za cudze czyny (z art. 417-421, 429-430 K.c.). Osoba taka, pomimo że sprawca szkody, za którego czyny odpowiada, został prawomocnie skazany wyrokiem karnym, może w postępowaniu cywilnym zmierzającym do naprawienia szkody powoływać się na takie np. okoliczności wyłączające bądź ograniczające odpowiedzialność, jak to, że szkoda powstała z winy poszkodowanego, skutkiem działania siły wyższej czy wskutek czynu osoby, za którą nie ponosi odpowiedzialności.

Co jeśli postępowanie karne toczy się po zakończeniu postępowania cywilnego?

Wpływ postępowania cywilnego na postępowanie karne

Orzeczenie prawomocne wiąże nie tylko strony i sąd, który je wydał, lecz również inne sądy oraz inne organy państwowe i organy administracji publicznej, a w wypadkach w ustawie przewidzianych także inne osoby. Kodeks postępowania karnego określa, w jakim zakresie orzeczenia sądu cywilnego nie wiążą sądu w postępowaniu karnym (art. 365 K.p.c.). Prawomocne rozstrzygnięcia sądu kształtujące prawo lub stosunek prawny są wiążące dla sądu karnego (art. 8 K.p.k.). Sąd karny musi więc uwzględnić stan prawny stworzony orzeczeniem cywilnym o charakterze konstytutywnym, a więc:

• wyrokiem z powództwa o ukształtowanie, tj. orzekającym rozwód, unieważniającym małżeństwo czy ustalającym ojcostwo,

• postanowieniem" co do istoty sprawy wydanym w postępowaniu nieprocesowym, np. o ubezwłasnowolnieniu lub o uznaniu za zmarłego.

Inne orzeczenia sądu cywilnego nie wiążą sądu karnego, ale sąd karny winien wziąć je pod uwagę. Orzeczenia sądu karnego nie mogą pozbawiać mocy prawomocnych orzeczeń cywilnych.

Wpływ postępowania karnego na postępowanie cywilne

Wpływ wyroku karnego na prawomocnie zakończone postępowanie cywilne dotyczy okoliczności uzasadniających wznowienie postępowania cywilnego stanowiących tzw. właściwe przyczyny restytucyjne:

• Można żądać wznowienia postępowania cywilnego na tej podstawie, że (art. 403 § 1 K.p.c.):

1) wyrok został oparty na dokumencie podrobionym lub przerobionym albo na skazującym wyroku karnym, następnie uchylonym;  

2) wyrok został uzyskany za pomocą przestępstwa.  

Z powodu przestępstwa można żądać wznowienia jedynie wówczas, gdy czyn został ustalony prawomocnym wyrokiem skazującym, chyba że postępowanie karne nie może być wszczęte lub że zostało umorzone z innych przyczyn niż brak dowodów że (art. 404 § 1 K.p.c.).

• Można żądać wznowienia postępowania cywilnego w razie późniejszego wykrycia prawomocnego wyroku dotyczącego tego samego stosunku prawnego; w tym wypadku przedmiotem rozpoznania przez sąd jest nie tylko zaskarżony wyrok, lecz są również z urzędu inne prawomocne wyroki dotyczące tego samego stosunku prawnego (art. 403 § 3 K.p.c.).

Podstawa prawna:

• Ustawa z dnia 6 czerwca 1997 r. - Kodeks postępowania karnego (Dz. U. z 2016 r. poz. 1749);

• Ustawa z dnia 17 listopada 1964 r. - Kodeks postępowania cywilnego (Dz. U. z 2016 r. poz. 1822)

A.J.
Zespół e-prawnik.pl