Jakie podejrzany ma prawa?

Kto jest podejrzanym, a kto oskarżonym? 

Podejrzany to osoba, co do której wydano postanowienie o przedstawieniu zarzutów albo której bez wydania takiego postanowienia postawiono zarzut w związku z przystąpieniem do przesłuchania w charakterze podejrzanego. Podejrzanym jest się zawsze o popełnienie konkretnego czynu zabronionego. Oskarżonym natomiast jest osoba, przeciwko której wniesiono oskarżenie do sądu, a także osoba, co do której prokurator lub finansowy organ dochodzenia złożył wniosek o warunkowe umorzenie postępowania. Po skierowaniu aktu oskarżenia do sądu podejrzany staje się więc oskarżonym. W postępowaniu o przestępstwa i wykroczenia skarbowe podejrzany oraz oskarżony korzystają z tych samych praw co podejrzani i oskarżeni w postępowaniach o przestępstwa powszechne. Jeśli w tekście Kodeksu postępowania karnego występuje określenie "oskarżony" w znaczeniu ogólnym, odpowiednie przepisy mają zastosowanie także do podejrzanego. W początkowym stadium procesu, jakim jest postępowanie przygotowawcze, podejrzany jest stroną.

Kim jest osoba podejrzana?

Oprócz tego K.p.k. posługuje się też pojęciem osoby podejrzanej (np. art. 74 § 3, art. 308 § 2, art. 244 § 1, art. 237 § 4 K.p.k.). Jest to osoba, którą podejrzewa się o popełnienie przestępstwa, ale której nie przedstawiono jeszcze zarzutu. Osoba taka nie jest stroną postępowania przygotowawczego, wobec czego w razie podjęcia wobec niej czynności procesowych, dysponuje takimi uprawnieniami, jakie w danym wypadku przysługują podmiotowi, którego czynność dotyczy. W grę wchodzi tu np. zaskarżenie czynności przesłuchania (art. 236 K.p.k.); zażalenie na zatrzymanie (art. 246 § 1 K.p.k.); również w razie zastosowania podsłuchu wobec takiej osoby, może ona złożyć zażalenie na to postanowienie (art. 240 K.p.k.).

W wypadkach nie cierpiących zwłoki, gdy istnieje obawa zatarcia śladów lub dowodów przestępstwa, można osobę podejrzaną przesłuchać przed wydaniem postanowienia o przedstawieniu zarzutów. Również w tym wypadku muszą zachodzić warunki do wydania postanowienia o przedstawieniu zarzutów, tzn. zebrane dowody muszą uzasadniać dostatecznie podejrzenie, że czyn popełniła ta właśnie osoba a tylko brak czasu uniemożliwia jego wydanie przed pierwszym przesłuchaniem. Znajduje to zresztą potwierdzenie w dalszej regulacji kodeksowej, mianowicie w takim wypadku prokurator jest zobowiązany wydać w ciągu 5 dni postanowienie o przedstawieniu zarzutów (wtedy osoba podejrzana staje się podejrzanym, zyskując tym samym status strony postępowania), albo umorzyć postępowanie w stosunku do osoby przesłuchanej. Ponadto w postępowaniu nie obejmującym śledztwa, a jedynie dochodzenie, nie jest wymagane postanowienie o przedstawieniu zarzutów, lecz przesłuchanie osoby podejrzanej rozpoczyna się od powiadomienia o treści zarzutu wpisanego do protokołu przesłuchania (art. 325g § 2 K.p.k.).

Jakie podstawowe uprawnienia przysługują podejrzanemu?  

Podstawowe uprawnienia przysługujące podejrzanemu to:

1.   Prawo do składania oświadczeń procesowych

Podejrzany jest podmiotem postępowania, ma więc prawo poprzez określone zachowania kształtować swoją sytuację procesową. Jako strona może składać w każdej chwili postępowania wnioski i inne oświadczenia na piśmie albo ustnie do protokołu. Może to czynić osobiście lub poprzez ustanowionego obrońcę.

2.   Prawo składania wyjaśnień

Wyjaśnienia to protokolarne wyjawienie przez podejrzanego (oskarżonego)tego , co jest mu wiadome w danej sprawie, przed przeprowadzającymi czynność procesową organami ścigania i wymiaru sprawiedliwości. Podejrzany (oskarżony) - w odróżnieniu od świadka - ma prawo, a nie obowiązek, składać wyjaśnienia. Obecny przy czynnościach dowodowych podejrzany ma prawo składać wyjaśnienia co do każdego dowodu. 

3.   Prawo do informacji o przysługujących mu uprawnieniach i ciążących na nim obowiązkach

Przepisy K.p.k. nakładają na organy prowadzące postępowanie obowiązek informowania podejrzanego o jego prawach i obowiązkach. Brak albo mylne pouczenie nie może wywoływać ujemnych skutków procesowych dla podejrzanego, co w praktyce oznacza, że wszelkie czynności przeprowadzone z naruszeniem tego obowiązku wobec podejrzanego, w efekcie których jego sytuacja procesowa uległa pogorszeniu, są bezskuteczne. Jeżeli podejrzany nie zrozumiał pouczenia, może domagać się jego powtórzenia.  

4.   Prawo do składania zażaleń

Zasadniczo zażalenie jest środkiem odwoławczym służącym do kontroli innych niż wyroki decyzji procesowych oraz niektórych czynności nie będących decyzjami. Podejrzany jako strona postępowania może składać zażalenia na wszystkie postanowienia i zarządzenia oraz czynności nie będące postanowieniami ani zarządzeniami naruszające jego prawa. Podejrzany może więc zaskarżyć zażaleniem:

• postanowienia sądu i prokuratora zamykające drogę do wydania wyroku, chyba że ustawa stanowi inaczej,

• postanowienia sądu, prokuratora i prowadzącego śledztwo lub dochodzenie, w wypadkach przewidzianych w ustawie,

• zarządzenia w wypadkach przewidzianych w ustawie,

• zachowania organów procesowych nie będące decyzjami:

  • czynności w postępowaniu przygotowawczym; mogą je zaskarżać strony i osoby nie będące stronami, o ile czynności te naruszają ich prawa,

  • zatrzymanie, na przebieg i warunki którego może zażalić się zatrzymany,

  • bezczynność organu postępowania przygotowawczego.

Zażalenia na postanowienia prokuratora należy składać do prokuratora nadrzędnego, chyba że ustawa wyraźnie przewiduje, że należy je wnosić do sądu. Zażalenia na postanowienia prowadzącego postępowanie, jeżeli nie jest nim prokurator, należy składać do prokuratora sprawującego nadzór nad postępowaniem.

Osobie podejrzanej, która nie ma praw strony, przysługuje zażalenie na takie postanowienie bezpośrednio jej dotyczące, np. postanowienie o przeprowadzeniu u niej przeszukania, zatrzymania należącej do niej rzeczy, czy też na postanowienie o dowodach rzeczowych wydane już po umorzeniu postępowania przygotowawczego, chyba że ustawa stanowi inaczej. Oprócz tego osoba taka może składać zażalenia na każdą decyzję procesową naruszającą jej prawa, o ile K.p.k. dopuszcza zaskarżanie takich decyzji.

5.   Prawo dostępu do akt oraz sporządzania z nich odpisów i kserokopii

Jest to prawo ograniczone, gdyż każdorazowo wymagana jest zgoda prowadzącego postępowanie. Nie można jednak odmówić podejrzanemu zezwolenia na sporządzenie odpisu protokołu czynności, w której uczestniczył, albo miał prawo uczestniczyć. Na odmowę taką służy zażalenie.  

6.   Prawo zgłoszenia wniosku o zezwolenie na dobrowolne poddanie się odpowiedzialności w przypadku sprawcy przestępstwa skarbowego

Sprawca przestępstwa skarbowego może złożyć taki wniosek w postępowaniu przed finansowym organem dochodzenia, zanim wniesiono akt oskarżenia, na piśmie albo ustnie do protokołu. Zgłaszając wniosek sprawca obowiązany jest, idąc za treścią art. 143 § 1 K.k.s., m.in. łącznie uiścić:

• należność publicznoprawną, jeżeli czyn zabroniony polega na uszczupleniu lub narażeniu na uszczuplenie tej należności, chyba że do chwili zgłoszenia wniosku ta należność została w całości zapłacona,

• tytułem kary grzywny kwotę odpowiadającą co najmniej jednej trzeciej najniższego miesięcznego wynagrodzenia,

• co najmniej zryczałtowaną równowartość kosztów postępowania.

W razie wystąpienia przez sprawcę o zezwolenie na dobrowolne poddanie się odpowiedzialności, finansowy organ dochodzenia może zamiast aktu oskarżenia wnieść niezwłocznie do sądu wniosek o udzielenie takiego zezwolenia.

Na postanowienie odmawiające wniesienia wniosku o udzielenie zezwolenia na dobrowolne poddanie się odpowiedzialności przysługuje zażalenie do organu nadrzędnego nad finansowym organem dochodzenia, o czym należy sprawcę pouczyć.

W kwestii udzielenia zezwolenia na dobrowolne poddanie się odpowiedzialności, sąd wydaje niezwłocznie postanowienie. 

7.  Prawo do odmowy składania wyjaśnień w ogóle lub do odmowy odpowiedzi na niektóre pytania

Jedną z podstawowych zasad procesu karnego jest to, że podejrzany nie ma obowiązku dowodzenia swej niewinności ani dostarczania dowodów na swoją niekorzyść. Podejrzany nie ponosi odpowiedzialności za odmowę składania wyjaśnień, a nawet za wyjaśnienia nieprawdziwe, o ile służą one jego obronie. Nie musi przy tym podawać powodów, dla których odmawia składania wyjaśnień.  

8.   Prawo składania wyjaśnień na piśmie  

W postępowaniu przygotowawczym podejrzanemu należy, na jego żądanie lub jego obrońcy, umożliwić w toku przesłuchania złożenie wyjaśnień na piśmie. Ponieważ regułą jest przesłuchanie ustne, podejrzany musi w tym celu wystąpić do przesłuchującego z odpowiednim żądaniem. Uprawnienie to ma umożliwić podejrzanemu pełne odniesienie się do przedstawionych mu zarzutów, poprzez wypowiedź pisemną. Jednakże przesłuchujący może z ważnych powodów odmówić zgody na złożenie przez podejrzanego wyjaśnień na piśmie.

Pisemne wyjaśnienia podejrzanego, podpisane przez niego, z zaznaczeniem daty ich złożenia, stanowią załącznik do protokołu.  

9.   Prawo do korzystania z pomocy obrońcy

Okarżony co do zasady nie musi mieć obrońcy, ale zawsze ma prawo do ubiegania się o fachową pomoc (obrona fakultatywna). Może to być obrońca z wyboru - ustanowiony pisemnie albo ustnie do protokołu.

W pewnych okolicznościach, gdy podejrzany z powodu swoich cech lub z uwagi na zawiłość sprawy, w której uczestniczy, nie będzie mógł wystarczająco dobrze bronić swoich interesów, ustawa wprowadza - w dordze wyjątku - obowiązek reprezentowania go przez obrońcę (obrona obligatoryjna). Obrońcę z urzędu oskarżony może otrzymać, jeżeli nie ma obrońcy z wyboru i w sposób wiarygodny wykaże, że nie stać go na opłacenie obrońcy z własnych środków.

We wniosku, składanym do prezesa sądu właściwego do rozpatrzenia sprawy w pierwszej instancji, należy wskazać okoliczności, które powodują tak trudną sytuację finansową podejrzanego, że nie może on ponieść kosztów obrony, bo w przypadku ich zapłacenia on i jego rodzina nie mieliby środków wystarczających do niezbędnego utrzymania. W tym wypadku podejrzany może ponadto we wniosku ubiegać się o zwolnienie z kosztów ustanowienia obrońcy, uzasadniając to należycie. Jako uzasadnioną przyczynę można przykładowo wskazać: niskie dochody, konieczność łożenia na utrzymanie osoby najbliższej, obowiązek alimentacyjny, długotrwałe leczenie i związane z nim koszty itp. Wynagrodzenie obrońcy ustanowionego z urzędu dla podejrzanego, który nie ma środków na pokrycie kosztów obrony, jest finansowane przez Skarb Państwa.

Gdy sąd zdecyduje o konieczności ustanowienia obrońcy ze względu na istnienie okoliczności utrudniających podejrzanemu samodzielną obronę, ustanowienie obrońcy jest obowiązkiem sądu i następuje z jego inicjatywy. Jednakże w tych sytuacjach podejrzany ma obowiązek zapłaty wynagrodzenia za czynności obrońcy. Sąd może orzec, w uzasadnionych przypadkach, zwrot tych kosztów po zakończeniu postępowania.

Obrońca może reprezentować podejrzanego przy każdej czynności procesowej, przy czym może działać tylko na korzyść podejrzanego, a udział obrońcy nie wyłącza osobistego udziału podejrzanego. Obrońca może składać w imieniu podejrzanego wszelkie wnioski procesowe i odbierać pisma procesowe.  

10.   Prawo żądania przesłuchania z udziałem ustanowionego obrońcy

Niestawiennictwo obrońcy nie tamuje jednak przesłuchania. Podejrzany może aż do czasu przybycia obrońcy korzystać z prawa do odmowy składania wyjaśnień. 

11.   Prawo składania wniosków o przeprowadzenie czynności śledztwa lub dochodzenia

W każdym stadium postępowania można wnioskować o dokonanie konkretnych czynności procesowych (np. przesłuchanie świadka, przeprowadzenie oględzin, powołanie biegłego). 

12.   Prawo żądania podania ustnie podstaw zarzutów, a także sporządzenia uzasadnienia zarzutów na piśmie

Uprawnienie to służy aż do czasu zawiadomienia o terminie zaznajomienia z materiałami postępowania. Ponieważ w postępowaniu przygotowawczym podejrzany nie ma pełnego dostępu do akt, takie uzasadnienie pozwala na lepszą orientację podejrzanego w przedmiocie stanu postępowania, gdyż w uzasadnieniu powinna znaleźć się informacja o tym, jakie fakty i dowody zostały przyjęte za podstawę zarzutów.

13.   Prawo udziału w czynnościach dowodowych, których nie będzie można powtórzyć na rozprawie

Zachodzi tu jednak poważne ograniczenie, mianowicie podejrzanego pozbawionego wolności nie sprowadza się, jeżeli zwłoka grozi utratą lub zniekształceniem dowodu. Jednakże w tym ostatnim wypadku podejrzany może być reprezentowany przez obrońcę.  

14.   Prawo udziału w innych czynnościach postępowania

Prawo to może jednak zostać ograniczone przez prokuratora ze względu na ważny interes postępowania albo gdy sprowadzenie podejrzanego pozbawionego wolności spowodowałoby znaczne trudności. W tym ostatnim wypadku aktualna jest ww. możliwość reprezentacji przez obrońcę.  

15.   Prawo zwrócenia się z żądaniem do sądu, który będzie rozpatrywał sprawę w pierwszej instancji, o przesłuchanie świadka, co do którego zachodzi niebezpieczeństwo, że nie będzie mógł być przesłuchany na rozprawie (np. jest poważnie chory, szykuje się do dłuższego wyjazdu)

Chodzi tutaj o to, by sąd mógł się zetknąć bezpośrednio z osobowym źródłem dowodów, jakim jest świadek i odebrać od niego już w tej fazie postępowania zeznania, które potem będą mogły służyć za dowód w sprawie.  

16.   Prawo zapoznania się z opinią biegłego oraz udziału w jego przesłuchaniu, jeżeli w sprawie dopuszczono dowód z opinii

Jednak podejrzanego pozbawionego wolności nie sprowadza się, gdy spowodowałoby to znaczne trudności. Wtedy jednak ma on prawo do zapoznania się z pisemną opinią biegłego.  

17.   Prawo wnioskowania o uchylenie lub zmianę zastosowanego środka zapobiegawczego

Jeżeli w trakcie postępowania zastosowano wobec podejrzanego środek zapobiegawczy, to ma on prawo składania w każdym czasie wniosku o uchylenie lub zmianę środka zapobiegawczego (254 § 1 K.p.k.). Z wnioskiem należy zwracać się do prokuratora nadzorującego postępowanie, który może uchylić lub zmienić środek zastosowany przez siebie, ale także przez sąd. Na postanowienie odmawiające uchylenia co do zasady służy zażalenie do prokuratora nadrzędnego; Zażalenie na postanowienie prokuratora w przedmiocie środka zapobiegawczego przysługuje  do sądu rejonowego, w którego okręgu prowadzi się postępowanie

Natomiast na zapadłe w toku postępowania przygotowawczego postanowienia sądu (w praktyce będzie tu chodziło zwłaszcza o postanowienie o zastosowaniu lub przedłużeniu tymczasowego aresztowania), zażalenia należy wnosić zawsze do sądu, który wydał dane postanowienie. W zależności od okoliczności sprawy będzie to sąd rejonowy, okręgowy, lub wyjątkowo, apelacyjny.

18.   Prawo do końcowego zaznajomienia z materiałami postępowania przygotowawczego

Przed zamknięciem postępowania przygotowawczego podejrzany ma prawo do końcowego zaznajomienia z materiałami postępowania przygotowawczego oraz do przejrzenia akt. W czynnościach tych ma prawo brać udział jego obrońca. Podejrzany lub jego obrońca muszą złożyć wniosek o końcowe zaznajomienie.  Termin zaznajomienia nie może przypadać wcześniej niż w 7 dni od zawiadomienia o nim. Nieusprawiedliwione niestawiennictwo podejrzanego lub obrońcy nie tamuje jednak postępowania. Następnie w terminie 3 dni od zaznajomienia podejrzany może składać wnioski o uzupełnienie postępowania poprzez przeprowadzenie konkretnych czynności. Z chwilą wniesienia aktu oskarżenia do sądu, podejrzany staje się oskarżonym.

Jeżeli w trakcie postępowania nie znaleziono podstaw do wniesienia przeciwko podejrzanemu aktu oskarżenia, umarza się postępowanie bez konieczności zaznajomienia podejrzanego z materiałami postępowania. Brak zaznajomienia nie będzie w tym wypadku niekorzystnie oddziaływał na sytuację podejrzanego, gdyż umorzenie wobec niego postępowania oznacza, że nie znaleziono dowodów potwierdzających jego winę, w związku z czym brak podstaw do wystąpienia do sądu z aktem oskarżenia. W postanowieniu o umorzeniu powinno znaleźć się imię i nazwisko podejrzanego. Na postanowienie służy zażalenie na ww. zasadach. W razie umorzenia, prokurator wydaje postanowienie co do dowodów rzeczowych zabezpieczonych w sprawie; na postanowienie to również służy zażalenie.

Podstawa prawna:

• Konstytucja Rzeczpospolitej Polskiej z dnia 2 kwietnia 1997r. (Dz. U. 1997 r., Nr 78, poz. 483);

• Ustawa z dnia 6 czerwca 1997 r. Kodeks postępowania karnego (Dz. U. 1997 r., Nr 89, poz. 555, ze zmianami);

• Ustawa z dnia 10 września 1999 r. Kodeks karny skarbowy (Dz. U. 1999 r., Nr 83, poz. 930, ze zmianami)

A.J.
Zespół e-prawnik.pl