Konsekwencje śmierci kredytobiorcy

Czy śmierć kredytobiorcy powoduje natychmiastową wymagalność zaciągniętego kredytu?

Wymagalność roszczenia to stan, w którym wierzyciel (w niniejszym artykule – bank) uzyskuje możliwość skutecznego żądania zaspokojenia swojej wierzytelności, a dłużnik zostaje obarczony obowiązkiem spełnienia świadczenia. Przed terminem wymagalności wierzyciel nie ma bowiem prawa domagać się od dłużnika płatności jego należności. W sytuacji, kiedy dłużnik nie reguluje spoczywającego na nim długu, wierzycielowi przysługuje prawo, aby wystąpić do sądu z powództwem o zapłatę, bez obawy oddalenia roszczenia jako przedwczesnego.

W przypadku kredytu udzielanego konsumentowi, co do zasady termin wymagalności roszczenia jest określany dla każdej z rat pojedynczo. Wobec tego, termin wymagalności jednej raty kredytowej będzie różnić się od terminu wymagalności innych rat kredytu.

Obecnie nie obowiązuje żaden przepis prawny, który powodowałby natychmiastową wymagalność kredytu w razie śmierci kredytobiorcy. Decydującą rolę będzie pełnić wobec tego umowa kredytu, której zapisy każdy kredytobiorca musi przeanalizować we własnym zakresie. Jeśli zabraknie w jej treści odpowiedniego postanowienia umownego dotyczącego natychmiastowej wymagalności kredytu, wówczas zadłużenie kredytowe wejdzie w skład spadku po zmarłym jako jedno z pasywów (długów) spadkowych po spadkodawcy. Do przedawnienia będzie stosować się ogólne przepisy k.c. – termin wymagalności rat kredytu będzie następować osobno dla każdej z rat zobowiązania.

Z praktyki banków wynika, że określone zdarzenia losowe, takie jak choćby śmierć kredytobiorcy, faktycznie mogą powodować natychmiastową wymagalność całej części kredytu pozostałej do spłaty w dniu wystąpienia zdarzenia losowego. Takie postanowienie musi jednak znaleźć się w treści umowy kredytu (por.: wyrok Sądu Apelacyjnego w Gdańsku z dnia 11 kwietnia 2018 r., sygn. akt: V ACa 54/17). Zwarcie w umowie klauzul regulujących natychmiastową wykonalność roszczenia nie stoi w sprzeczności z obecnie obowiązującymi przepisami prawnymi.

Ile wynosi termin przedawnienia roszczeń bankowych?

Początek biegu terminu przedawnienia jest bezpośrednio związany z terminem wymagalności roszczenia (art. 120 § 1 Kodeksu cywilnego - k.c.). Okres przedawnienia żądania rozpoczyna się bowiem od dnia, w którym przedmiotowe roszczenie stało się wymagalne – czyli wraz z dniem, kiedy minął termin jego płatności.

Powyższe prowadzi do wniosku, że przedawnienie każdej z rat kredytu następuje co do zasady indywidualnie, w oderwaniu od przedawnienia innych rat. Jeśli jednak zadłużenie zostanie postawione w stan natychmiastowej wymagalności wskutek np. śmierci kredytobiorcy, wówczas termin przedawnienia biegnie dla całej sumy kredytu pozostałej do spłaty.

Termin przedawnienia roszczeń bankowych wynikających z kredytu konsumenckiego, w myśl art. 118 k.c., wynosi 3 lata – jako roszczeń związanych z prowadzeniem działalności gospodarczej. Zastrzec jednocześnie należy, że obecnie termin przedawnienia upływa dopiero wraz z końcem roku kalendarzowego, w którym upływa okres przedawnienia, a nie z dniem, z którym upływają 3 lata od dnia powstania wymagalności roszczenia.

Posługując się przykładem – jeśli roszczenie stało się wymagalne w dniu 20 kwietnia 2019 r., to termin jego przedawnienia upłynie z dniem 31 grudnia 2022 r.

Czy może dojść do uchylenia się przez spadkobierców od odpowiedzialności za długi zmarłego?

W pierwszej kolejności trzeba przypomnieć, że na mocy art. 922 § 1 i 2 k.c., prawa oraz obowiązki majątkowe zmarłego spadkodawcy przechodzą z chwilą jego śmierci na jedną lub kilka osób, będących jego spadkobiercami. 

Tym samym, z momentem otwarcia spadku, dochodzi do jego nabycia przez spadkobierców. Oba te zdarzenia następują z chwilą śmierci spadkodawcy (por. art. 924-925 k.c.). Co jednak szczególne, nabycie spadku wraz z momentem śmierci spadkodawcy jest swoistym domniemaniem prawnym, które może zostać obalone. W myśl bowiem art. 1012 k.c. spadkobierca ma 3 możliwości:

  • może spadek przyjąć wprost. To tzw. przyjęcie proste. Wówczas spadkobierca odpowiada bez ograniczeń za długi spadkodawcy;
  • może przyjąć spadek z dobrodziejstwem inwentarza. W tym wypadku odpowiedzialność za długi spadkodawcy jest ograniczona do wartości czynnej spadku, a więc wartości majątku nabywanego przez spadkobiercę wskutek spadkobrania;  
  • może spadek w całości odrzucić.

Trzeba przy tym przypomnieć, że na spadkobiercy spoczywa obowiązek złożenia odpowiedniego oświadczenia o przyjęciu lub odrzuceniu spadku. Termin na złożenie takiego oświadczenia wynosi sześć miesięcy. Jest on liczonym od dnia, w którym spadkobierca powziął informację o tytule swojego powołania do dziedziczenia. W razie braku złożenia przez spadkobiercę wymaganego oświadczenia, nastąpi przyjęcie przez niego spadku z dobrodziejstwem inwentarza. Należy wskazać, że niedopuszczalne jest częściowe przyjęcie ani częściowe odrzucenie spadku.

Takie ujęcie oznacza, że jeśli spadkobierca nie wyraża woli ponoszenia odpowiedzialności za długi spadkowe, wówczas jest on zobowiązany do złożenia oświadczenia o odrzuceniu spadku. Alternatywnie, jeśli zgadza się na odpowiedzialność do określonej wysokości, niezbędne będzie złożenie oświadczenia o przyjęciu spadku z dobrodziejstwem inwentarza. Jednocześnie, jak wskazano powyżej, w razie braku oświadczenia w terminie sześciu miesięcy od powzięcia informacji o tytułu do spadkobrania, dojdzie do dziedziczenia z dobrodziejstwem inwentarza.

Trzeba mieć świadomość, że z odrzuceniem spadku będzie wiązać się nie tylko brak odpowiedzialności za długi zmarłego. Skutkiem takiego działania jest bowiem jednoczesny brak możliwości przyjęcia jakiejkolwiek wartości czynnej majątku należącego do spadkodawcy w chwili jego śmierci. Spadkobierca powinien więc dokładnie rozważyć czy rozsądnym działaniem będzie złożenie oświadczenia o odrzuceniu spadku.

W razie przyjęcia spadku z dobrodziejstwem inwentarza, spadkobierca nabywa wszelkie aktywa majątkowe po zmarłym (tzw. stan czynny spadku). Właśnie do wartości tych aktywów będzie on ponosić odpowiedzialność za ewentualne długi zmarłego. Do określenia wartości spadku niezbędne jest dokonanie stosownego wykazu inwentarza albo spisu inwentarza stanu czynnego spadku nabytego po zmarłym. Warto przy tym wskazać, że w celu uniknięcia jakichkolwiek opłat związanych ze sporządzeniem wykazu lub spisu inwentarza, istnieje możliwość samodzielnego złożenia odpowiedniego wykazu inwentarza według ustalonego wzoru dostępnego na stronie Ministerstwa Sprawiedliwości.

Co istotne, przyjęcie spadku z dobrodziejstwem inwentarza oznacza, że jeżeli w skład spadku nie wchodzi w rzeczywistości żaden składnik majątkowy, ale same długi, to wówczas spadkobierca nie odpowiada względem wierzycieli zmarłego w żadnej wysokości.

Złożenia oświadczenia o odrzuceniu albo przyjęcia spadku wprost lub z dobrodziejstwem inwentarza można dokonać przed sądem albo notariuszem. Podkreślić należy, że złożenie oświadczenia przed notariuszem może wiązać się z koniecznością poniesienia określonych kosztów taksy notarialnej. Jest to jednak procedura znacznie szybsza od złożenia stosownego oświadczenia przed sądem.

W celu zaś przyjęcia albo odrzucenia spadku po zmarłym przed sądem, niezbędne będzie złożenie odpowiedniego wniosku o stwierdzenia nabycia spadku do sądu rejonowego właściwego dla miejsca ostatniego miejsca zamieszkania spadkodawcy przed jego śmiercią. W treści wniosku spadkobierca powinien przedstawić dane osobowe zmarłego (przynajmniej adres zamieszkania przed śmiercią, PESEL), jak również wskazać dane spadkobierców, określić czy spadkodawca zostawił testament, czy pozostawał w związku małżeńskim, czy posiadał dzieci ze związku małżeńskiego, jak również ewentualnie spoza małżeństwa, a także wskazać, czy w skład majątku po zmarłym wchodziło gospodarstwo rolne.

Jaki jest zakres odpowiedzialności współmałżonka za kredyt zaciągnięty wspólnie ze zmarłym współmałżonkiem?

W sytuacji, kiedy dochodzi do zaciągnięcia przez kredytobiorców solidarnego zobowiązania kredytowego, bank ma prawo według własnego wyboru dochodzić swojej wierzytelności zarówno od obojga, jak i indywidulanie od każdego z małżonków (por. art. 366 § 1 k.c.). Z istoty solidarności dłużników wynika, że wierzyciel ma prawo do żądania według swojego swobodnego uznania całości lub części świadczenia od wszystkich dłużników łącznie, od kilku z nich lub od każdego z osobna.

Co istotne, odrzucenie spadku przez jednoczesnego współkredytobiorcę nie spowoduje wygaśnięcia obowiązku spłaty przez niego pozostałej części zobowiązania kredytowego. Nadal będzie on bowiem odpowiadać w całości za dług na podstawie zaciągniętej umowy kredytu. Nie należy zapominać, że odpowiedzialność kredytobiorców miała charakter odpowiedzialności solidarnej. Wobec tego, bank może dochodzić spłaty całości pozostałej części kredytu od żyjącego małżonka.

W razie zaciągnięcia zobowiązania solidarnego przez dłużników, śmierć jednego z nich nie będzie zatem wywoływać negatywnego skutku dla kredytodawcy. Nadal będzie on więc posiadać możliwość dochodzenia swojej należności od pozostałego dłużnika. Inne ujęcie wypaczałoby sens instytucji solidarności dłużników, której głównym celem jest zapewnienie ochrony interesu prawnego oraz majątkowego wierzyciela.

Co dzieje się z umową poręczenia w razie śmierci kredytobiorcy?

Poręczenie jest umową, w której osoba trzecia zobowiązuje się spłacić dług, gdyby nie zrobił tego dłużnik. Zobowiązanie dłużnika i poręczyciela ma charakter zobowiązania solidarnego. Jeżeli więc w umowie poręczenia nie ustalono inaczej, wierzyciel może domagać się spłaty zobowiązania zarówno od dłużnika, jak i od poręczyciela.

Poręczyciel odpowiada za dług od chwili, gdy dłużnik w terminie nie wypełnił ciążącego na nim zobowiązania. Do powstania odpowiedzialności poręczyciela nie jest przy tym potrzebne dodatkowe zawiadomienie. 

Co jednak istotne, śmierć dłużnika nie wywołuje skutku w postaci wygaśnięcia umowy poręczenia. Oznacza to więc, że śmierć kredytobiorcy nie spowoduje, że bank będzie zobligowany do dochodzenia swojej należności wyłącznie od spadkobierców kredytobiorcy – wciąż zobowiązanym do spłaty długu będzie poręczyciel.

Trzeba przy tym wskazać, że myśl art. 883 § 3 k.c., jeśli dojdzie do śmierci dłużnika, poręczyciel nie będzie mógł powoływać się na ograniczenie odpowiedzialności spadkobiercy wynikające z przepisów prawa spadkowego. Oznacza to więc, że śmierć dłużnika nie ma wpływu na dług oraz zakres odpowiedzialności poręczyciela. Poręczyciel nie posiada prawa, aby tak jak spadkobiercy zmarłego, powołać się na ograniczenia swojej odpowiedzialności za długi. Wynika to z faktu, że odpowiedzialność poręczyciela za zobowiązania zmarłego jest niezależna od odpowiedzialności spadkobierców dłużnika. Inaczej, wypaczałoby to sens umowy poręczenia, co skutecznie uniemożliwiałoby wierzycielowi możliwość pełnego zaspokojenia swoich roszczeń. Wobec tego, poręczyciel ponosi pełną odpowiedzialność za poręczone zobowiązanie, które winien zrealizować w takim stopniu, w jakim nie zostało spełnione przez dłużnika za jego życia.

Nie sposób nie wspomnieć, że wierzyciel ma prawo dochodzić swojej wierzytelności jednocześnie zarówno od spadkobierców zmarłego, jak i poręczyciela. Jak już bowiem podkreślono, odpowiedzialność za dług, w razie zawarcia umowy poręczenia, ma charakter odpowiedzialności solidarnej. W takim wypadku, wierzyciel ma prawo do żądania według swojego swobodnego wyboru całości lub części świadczenia od wszystkich dłużników łącznie, od kilku z nich lub od każdego z osobna

Na marginesie wskazać należy, że w razie śmierci poręczyciela, za jego zobowiązanie będą odpowiadać spadkobiercy tej osoby. Dodatkowo, wierzyciel jest uprawniony do wszczęcia postępowania o stwierdzenie nabycia spadku po zmarłym poręczycielu, aby ustalić krąg jego spadkobierców – osób odpowiedzialnych następczo za poręczenie, wskutek dziedziczenia.

Co równie istotne, poręczycielowi lub jego spadkobiercom, którzy dokonali spłaty należności dochodzonej przez wierzyciela kredytowego, przysługuje roszczenie regresowe od głównego pożyczkobiorcy, a w razie jego śmierci – od osób dziedziczących po nim. Oznacza to więc, że ma on prawo domagać się zwrotu na swoją rzecz całości kwoty pieniężnej, stanowiącej równowartość świadczenia, jakie poniósł on na rzecz banku w związku ze spłatą zadłużenia kredytowego.

Kiedy może dojść do umorzenia kredytu po śmierci spadkodawcy?

Kwestia umorzenia kredytu nie jest uregulowana wprost w żadnym z przepisów ustawy – Prawo bankowe czy treści ustaw szczególnych, przykładowo ustawy o kredycie konsumenckim. Oznacza to więc, że umorzenie kredytu, a więc de factodługu, zależy wyłącznie od uznania samego banku.

Do umorzenia kredytu, niezbędne jest złożenie w banku stosownego wniosku. Osobą uprawnioną do wniesienia takiego wniosku są spadkobiercy zmarłego, którzy przyjęli spadek po zmarłym i odpowiedzialność za jego długi. Należy w nim wskazać dane wnioskodawcy, określić umowę kredytu oraz przyczyny, dla których bank powinien uwzględnić wniosek o umorzenie zobowiązania. Niezbędne będzie więc opisanie obecnej, trudnej sytuacji życiowej, finansowej lub zdrowotnej wnioskodawcy, ze względu na którą nie jest możliwe dokonanie spłaty kredytu zaciągniętego przez zmarłego.

Praktyka banków nie jest w tym zakresie jednolita i wiele zależy od ustalonych przez nie metod działania w tego typu sprawach. Każdy ze złożonych wniosków rozpatrywany będzie jednak indywidualnie. Dla wyniku załatwienia sprawy znaczenie ma szereg czynników, spośród których zasadniczym jest sytuacja życiowa spadkobiercy. Umorzenie zobowiązania nie jest więc czynnością, która następuje automatycznie i w każdym wypadku.

Wśród przyczyn, które mogą uzasadniać umorzenie przez bank zobowiązania kredytowego należy przykładowo wymienić niepełnosprawność spadkobiercy, jego długotrwałą chorobę, powodującą utratę przez niego możliwości uzyskiwania zarobku, śmierć jednego ze współkredytobiorców czy fakt, że kredytobiorca był jedynym żywicielem rodziny, a jego śmierć spowodowała całkowitą utratę dochodu dla pozostałych członków rodziny.

Co istotne, ze względu na to, że umorzenie kredytu zależy wyłącznie od woli banku, może mieć ono miejsce zarówno co do części, jak i całości zobowiązania. W razie więc częściowego umorzenia kredytu, niezbędne będzie uregulowanie jego pozostałej części. W wielu przypadkach, wraz z umorzeniem kredytu, dochodzi do zawarcia między bankiem i spadkobiercą stosownego porozumienia, na mocy którego strony ustalają zasady spłaty pozostałej należności na rzecz banku.

Należy także wspomnieć, że wraz z umorzeniem przez bank części lub całości kredytu, po stronie kredytobiorcy powstanie obowiązek opłacenia podatku dochodowego od osób fizycznych. Trzeba bowiem zaznaczyć, że umorzenie kredytu, nawet w jego części, stanowić będzie stanowić dla dłużnika przychód w rozumieniu przepisów prawa podatkowego.

Umorzenie przez bank kredytu lub jego części stanowi z perspektywy dłużnika świadczenie nieodpłatne. Wskutek jego otrzymania, został on zwolniony z obowiązku określonego wcześniej zobowiązania. Przychodem dłużnika będzie zatem brak uszczuplenia jego majątku. Do wyliczenia wysokości podatku należy wobec tego przyjąć równowartość długu umorzonego przez bank – to właśnie ta kwota będzie stanowić wartość dochodu osiągniętego przez kredytobiorcę w rozumieniu przepisów prawa podatkowego.

 

Podstawa prawna:

  • ustawa z dnia 29 sierpnia 1997 r. – Prawo bankowe (t.j. Dz.U. z 2020 r., poz. 1896, ze zm.);
  • ustawa z dnia 23 kwietnia 1964 r. – Kodeks cywilny (t.j. Dz.U. z 2020 r., poz. 1740, ze zm.).

Na podst. rf.gov.pl


A.J.
Zespół e-prawnik.pl

Skomentuj artykuł - Twoje zdanie jest ważne

Czy uważasz, że artykuł zawiera wszystkie istotne informacje? Czy jest coś, co powinniśmy uzupełnić? A może masz własne doświadczenia związane z tematem artykułu?


Masz inne pytanie do prawnika?

 

Komentarze

    Nie dodano jeszcze żadnego komentarza. Bądź pierwszy!!

Potrzebujesz pomocy prawnej?

Zapytaj prawnika