Zasady dziedziczenia w przypadku adopcji

Zarówno przysposobiony, jak i przysposabiający, mają prawo do dokonywania swobodnych rozrządzeń w drodze testamentu. Natomiast przepisy różnicują sytuację dziedziczenia ustawowego miedzy przysposobionym (czyli adoptowanym) a przysposabiającym (adoptującym) - do którego dochodzi w razie braku testamentu. Rodzaj przysposobienia w sposób zasadniczy rzutuje więc na skutki, jakie adopcja wywołuje w sferze prawa spadkowego. Wyróżnia się przysposobienie pełne (a w jego ramach całkowite) oraz niepełne. Przysposobienie niepełne wywołuje skutek jedynie w relacji adoptujący (przysposabiający) – adoptowany (przysposobiony), co oznacza, iż więzi przysposobionego łączące go z krewnymi naturalnymi nie ulegają zerwaniu. Natomiast o skutkach adopcji pełnej mówi się obrazowo, że „adoptowany wchodzi do rodziny adoptującego”, czyli de facto opuszcza swój dotychczasowy krąg rodzinny. Adopcję całkowitą, stanowiącą odmianę przysposobienia pełnego, cechuje całkowite właśnie zatarcie śladów pochodzenia dziecka, objawiające się w głębokiej ingerencji w akt urodzenia dziecka. Ogólnie można stwierdzić, iż przysposobienie pełne wywołuje skutki prawnospadkowe dalej idące niż skutki wywołane przysposobieniem niepełnym.

Przysposobienie pełne

W przypadku adopcji pełnej (tzw. adoptio plena) adoptowany dziedziczy po adoptującym i jego krewnych tak, jakby był jego dzieckiem, natomiast adoptujący i jego krewni dziedziczą po adoptowanym tak, jakby adoptujący był rodzicem adoptowanego. Uregulowanie powyższe jest następstwem przyjętego przez ustawodawcę założenia, że pozycja prawna rodziny powstałej wskutek adopcji powinna co do zasady odpowiadać pozycji każdej innej rodziny. Skoro więc adoptowany zmienia swój krąg rodzinny i wstępuje do rodziny adoptującego, prawo z tym faktem łączy takie skutki prawne, jak gdyby adoptowany pochodził od adoptującego, tj. był jego dzieckiem naturalnym. Dlatego krewni adoptującego i adoptowany stają się względem siebie krewnymi, co ma doniosłe znaczenie z punktu widzenia prawa spadkowego. Otóż w myśl zasad ogólnych uprawnionymi do dziedziczenia po zmarłym są następujące kategorie osób:

1. zstępni,
2. małżonek,
3. rodzice,
4. rodzeństwo,
5. zstępni rodzeństwa.

Osoba z której kategorii będzie zarazem należeć do krewnych adoptującego? Z pewnością potomstwo adoptowanego będzie także krewnymi adoptującego, gdyż skutki przysposobienia obejmują także zstępnych. Podobnie rodzeństwo oraz zstępni rodzeństwa, tj. dzieci przysposabiającego i ich potomstwo, zaliczać się będą do krewnych adoptującego. Małżonek adoptowanego z kolei może być krewnym adoptującego, jak również może nie należeć do jego kręgu rodzinnego. Natomiast ze zrozumiałych powodów adoptujący nigdy nie będzie mógł być zaliczony do kręgu krewnych adoptującego, mimo iż uchodzi za rodzica adoptowanego. Reasumując, do kręgu spadkobierców ustawowych adoptowanego zalicza się adoptującego, oraz tych spośród jego krewnych, którzy są jego dziećmi lub ich zstępnymi.

Powyżej scharakteryzowane uregulowanie nadmiernie uprzywilejowywałoby adoptowanych, gdyż dziedziczyliby oni zarówno po adoptującym i jego krewnych, jak i po swej dotychczasowej rodzinie. By temu zapobiec, przepisy prawa stanowią, iż przysposobiony nie dziedziczy po swoich wstępnych (tj. rodzicach, dziadkach itd.) naturalnych i ich krewnych, a osoby te nie dziedziczą po nim. Zasada ta doznaje jednak dwóch istotnych wyjątków – otóż jeżeli:

1. jeden z małżonków przysposobił dziecko drugiego małżonka (np. mężczyzna wstąpił w związek małżeński z panną z dzieckiem albo z wdową z trójką dzieci, a teraz pragnie dzieci przysposobić) – zasady powyższej nie stosuje się względem tego małżonka i jego krewnych; Przykład: A i B są rodzicami dziecka X, następnie C zawiera małżeństwo z B i adoptuje X. W myśl ogólnych reguł X dziedziczyłby jedynie po przysposabiającym i jego krewnych, a nie po wstępnych naturalnych i ich krewnych, natomiast – z uwagi na omawiany wyjątek – dziedziczy także po B i jego krewnych naturalnych.  
2. jeden z małżonków przysposobił dziecko drugiego małżonka, a po śmierci drugiego z rodziców przysposabianego – zasady powyższej nie stosuje się względem tego małżonka i jego krewnych, a także względem krewnych zmarłego, których prawa i obowiązki wynikające z pokrewieństwa zostały w orzeczeniu o przysposobieniu utrzymane. Przykład: stan faktyczny jak powyżej, z tym że A nie żyje, a sąd w orzeczeniu o przysposobieniu utrzymał prawa i obowiązki wynikające z pokrewieństwa wobec D – matki A. Zatem X należy do kręgu spadkobierców ustawowych po C i jego krewnych, po B i jego krewnych oraz po D.

Przysposobienie niepełne

Odmienna od pełnej adopcji konstrukcja przysposobienia niepełnego przekłada się w prosty sposób na sferę prawnospadkową. Uregulowania w tym zakresie przyjmują poniższą postać:

1. przysposobiony dziedziczy po przysposabiającym na równi z jego dziećmi (tj. w pierwszym kręgu spadkobierców ustawowych), a zstępni przysposobionego dziedziczą po przysposabiającym na tych samych zasadach, co dalsi zstępni spadkodawcy (tzn. dochodzą do dziedziczenia wtedy, gdy poprzedzający ich zstępny spadkodawcy nie dożył otwarcia spadku albo jest traktowany, jakby nie dożył otwarcia spadku).
2. przysposobiony i jego zstępni nie dziedziczy po krewnych przysposabiającego, a krewni przysposabiającego nie dziedziczą po przysposobionym i jego zstępnych. Tym samym przysposobiony i jego zstępni dziedziczą po swoich krewnych naturalnych; to samo odnosi się do krewnych przysposabiającego.
3. rodzice przysposobionego nie dziedziczą po nim, a zamiast nich po przysposobionym dziedziczy przysposabiający. Nie oznacza to wcale, że przysposobiony nie dziedziczy po swoich rodzicach, wręcz przeciwnie – należy on do ich kręgu spadkobierców ustawowych. Oznacza to, że przysposobiony jest w komfortowej sytuacji, gdyż dziedziczy zarówno po przysposabiającym, jak i po swoich rodzicach.

Przykłady:

• Osoba X, będąca spadkodawcą, miała małżonka M, dwoje rodzonych dzieci A i B oraz jedno przysposobione C. Przy tym adopcja miała charakter pełny. A nie dożył otwarcia spadku, jednak pozostawił dziecko przysposobione P. W tym przypadku jednak adopcja miała charakter niepełny. Zatem udziały w spadku przedstawiają się w sposób następujący: P nie dochodzi do dziedziczenia po dziadku, ma bowiem prawo dziedziczyć tylko po przysposabiającym. W związku z tym M, C, B dziedziczą po 1/3 całości spadku. 

  • Spadkodawca X miał brata B i siostrę S. Brat B miał dwoje dzieci D i F. Obydwoje dzieci zostały oddane do adopcji, przy czym w przypadku D była to adopcja pełna, zaś w przypadku F adopcja niepełna. B nie dożył otwarcia spadku. Zatem do dziedziczenia zostają powołani: siostra S oraz siostrzeniec F, w wysokości po ½ całości spadku. D nie dziedziczy udziału przypadającego na jego ojca, gdyż ma prawo do dziedziczenia po krewnych przysposabiającego. Natomiast F może dziedziczyć po stryju, gdyż nie ma prawa dziedziczyć po krewnych przysposabiającego. 

  • Osoba X była przysposobiona przez małżonków A i B, którzy mieli jeszcze rodzona córkę C. Adopcja miała charakter niepełny. X miał rodzoną siostrę S i rodzonego brata G. B nie dożył otwarcia spadku. Porządek dziedziczenia przedstawia się w tej sytuacji następująco: C w ogóle nie dochodzi do dziedziczenia z ustawy. Zatem spadkobiercami ustawowymi będą A, S oraz G. Uwzględniając wszystkie zasady przewidziane w Kodeksie cywilnym, obliczono, że A otrzyma udział w wysokości 6/16, zaś S i G po 5/16 całości spadku. 

  • Osoba X, została przysposobiona przez A i B. Adopcja miała charakter niepełny. Naturalni rodzice i rodzeństwo X nie dożyli otwarcia spadku. Jedyną rodzinę X stanowiły dzieci A i B. A i B nie dożyli otwarcia spadku. W tej sytuacji porządek dziedziczenia przedstawia się następująco: dzieci A i B nie dochodzą do dziedziczenia. W braku jakichkolwiek krewnych majątek X przypada gminie, która była ostatnim miejscem zamieszkania X. 

Powyższe sytuacje dowodzą, że w pewnych warunkach przepisy prawa pomijają niektóre kategorie podmiotów, wyłączając je od dziedziczenia. Tym samym, mimo istnienia osób bliskich dla zmarłego, majątek może odziedziczyć gmina lub Skarb Państwa (zob.: Porządek" dziedziczenia, czyli kto i w jaki sposób dziedziczy po zmarłym, jeśli nie pozostawił on testamentu?). Zatem w celu uniknięcia tego, należy sporządzić testament.

Pamiętaj, że:

• Zarówno przysposobiony, jak i przysposabiający, mają prawo do dokonywania swobodnych rozrządzeń w drodze testamentu. Zatem przedstawione powyżej rozwiązania prawne znajdą zastosowanie wtedy tylko, gdy w grę wchodzić będzie dziedziczenie ustawowe.

Podstawa prawna:

• Ustawa z dnia 23 kwietnia 1964 r. - Kodeks cywilny (Dz. U. 1964 r., Nr 16, poz. 93, ze zmianami)

Zespół
e-prawnik.pl