Reforma procesu karnego

Nowelizacja przepisów ma usprawnić i przyspieszyć postępowanie w sprawach karnych, przeciwdziałać obstrukcji procesowej stron, dostosować regulacje procesowe do wyzwań wynikających z rozwoju technologicznego. 

Jakie zmiany w procesie karnym przewidziano?

Przygotowana przez Ministerstwo Sprawiedliwości ustawa reformująca Kodeks postępowania karnego ma służyć usprawnieniu, uproszczeniu i przyspieszeniu postępowań przed sądem. To element  programu reform „Sprawiedliwość i bezpieczeństwo”, ogłoszonego w kwietniu 2018 roku przez Ministra Sprawiedliwości Zbigniewa Ziobro.

Gruntowna nowelizacja Kodeksu postępowania karnego zlikwiduje absurdalne procedury, jak np. odczytywanie wyroków przy pustej sali ­- w Sądzie Rejonowym w Ciechanowie sędzia ogłaszał wyrok 13 godzin i 55 minut, a na sali nikogo nie było - czy obowiązek wymieniania na rozprawie wszystkich protokołów i dokumentów będących dowodami. 

Nie będzie już też tak łatwo stosować wybiegów procesowych, żeby przedłużać sprawy. To czasami prowadziło wręcz do paraliżu postępowań – np. w Sądzie Rejonowym w Chełmie z 41 terminów rozpraw karnych 35 się nie odbyło, bo nie stawił się oskarżony. W Sądzie Okręgowym w Łodzi z 37 takich spraw odroczono 31, a w Sądzie Okręgowym w Nowym Sączu na 35 spraw odwołano 21. 

Ustawa o zmianie ustawy – Kodeks postępowania karnego oraz niektórych innych ustaw realizuje kilka zasadniczych celów, z których do najważniejszych należą: przyspieszenie i usprawnienie postępowań karnych, zwłaszcza na etapie postępowania sądowego, przeciwdziałanie obstrukcji procesowej stron, zapobieganie zbędnemu powtarzaniu czynności procesowych oraz otwarcie postępowania w sprawach karnych na nowe możliwości wynikające z postępu technologicznego.

Zmiany zawarte w ustawie dotyczą ponad stu przepisów Kodeksu postępowania karnego, a także przepisów Kodeksu karnego wykonawczego, Kodeksu karnego skarbowego, Kodeksu postępowania w sprawach o wykroczenia oraz ustawy o świadczeniach opieki zdrowotnej finansowanych ze środków publicznych.

Poniżej przedstawiono główne założenia reformy.

Bez mówienia do pustej sali 

Sędziowie nie będą ogłaszać wyroków i postanowień na posiedzeniu, na które nikt się nie stawił. Dziś trzeba to robić, nawet jeśli poza sędzią nie ma nikogo na sali. Ten kuriozalny obowiązek odciąga sędziów od poważnej pracy. Teraz zniknie. Jeżeli na ogłoszeniu wyroku lub postanowienia nikt się nie stawi, można będzie uznać je za ogłoszone.

W art. 100 K.p.k. wprowadza się możliwość odstąpienia od ogłaszania orzeczenia lub zarządzenia na posiedzeniu jawnym, jeżeli na ogłoszeniu nikt się nie stawił.

Przejrzyste uzasadnienie na formularzu 

Uzasadnienia wyroków będą sporządzane na specjalnym formularzu, według ściśle określonych zasad. Ustawa wprowadza obowiązek sporządzania uzasadnień wyroków sądów pierwszej instancji, odwoławczych oraz wydanych w postępowaniu o wznowienie postępowania na formularzach, których wzory określi minister sprawiedliwości. Dzięki temu staną się zrozumiałe i przejrzyste. I tak art. 99a K.p.k. wprowadza obowiązek sporządzania uzasadnień wyroków sądów pierwszej instancji, odwoławczych oraz wydanych w postępowaniu o wznowienie postępowania, na formularzach, według wzorów ustalonych w rozporządzeniu Ministra Sprawiedliwości.

Koniec z odczytywaniem tomów akt 

Sędziowie nie będą musieli wymieniać na rozprawach wszystkich protokołów i dokumentów będących dowodami. Dziś mają taki obowiązek, co w przypadku skomplikowanych spraw, gdy na stół sędziowski trafiają setki tomów akt, w ogromny sposób wydłuża postępowania o tygodnie czy nawet miesiące. Nowelizacja m.in. likwiduje konieczność wymieniania lub odczytywania przez sąd na rozprawie wszystkich dokumentów, zaliczonych do materiału dowodowego, a także bezpośredniego przesłuchania świadków niewnoszących do sprawy nic ważnego.

Art. 394 § 1 i 2 zrównuje tryb uznania za ujawnione danych dotyczących osoby oskarżonego oraz wyników wywiadu środowiskowego z innymi dokumentami. Ponadto ustanawia się ogólną regułę, że protokoły i dokumenty podlegające odczytaniu na rozprawie odczytuje się na wniosek strony, która nie miała możliwości zapoznania się z ich treścią lub gdy sąd uzna to za niezbędne. W pozostałych sytuacjach protokoły te i dokumenty są uznawane z mocy prawa za ujawnione bez potrzeby wymieniania ich w treści protokołu.

Nowy przepis zakłada, że z chwilą zamknięcia przewodu sądowego wszystkie protokoły i dokumenty będące dowodami uznaje się za ujawnione bez odczytywania. Art. 405 K.p.k. wprowadza zatem regułę, że z chwilą zamknięcia przewodu sądowego są ujawnione bez odczytywania wszystkie protokoły i dokumenty podlegające odczytaniu na rozprawie, które nie zostały odczytane. Są to dokumenty wskazane przez oskarżyciela w akcie oskarżenia jako dowody, których przeprowadzenia na rozprawie głównej się on domaga (z wyjątkiem tych, co do których sąd oddalił wniosek dowodowy), wskazane we wniosku dowodowym strony, który został uwzględniony oraz dopuszczone przez sąd z urzędu. O ujawnieniu bez odczytywania protokołów i dokumentów zamieszcza się wzmiankę w protokole rozprawy.

Zwolnienie lekarskie nie zablokuje procesu 

Ogromnym problemem powodującym wydłużanie się postępowań w sądach są kombinacje ze zwolnieniami lekarskimi. Sąd wyznacza termin rozprawy, na który przyjeżdżają liczni świadkowie czy biegli, nieraz z odległych miejscowości, a nawet z zagranicy. Na rozprawie obrońca nieoczekiwanie składa zwolnienie lekarskie oskarżonego. Uniemożliwia to prowadzenie rozprawy, zmusza świadków do ponownego przyjazdu. Sąd musi wyznaczyć kolejną czasochłonną rozprawę, a budżet państwa wykłada pieniądze na zwrot kosztów dojazdu, noclegów i utraconego zarobku świadków czy biegłych. To dziś częsta metoda obstrukcji sądowej, na której korzystają przestępcy i ich nieetyczni przedstawiciele procesowi. Taki proceder zostanie zdecydowanie ukrócony. Bez względu na przyczynę nieobecności stron będzie można przesłuchać świadków i przeprowadzić inne dowody zaplanowane na dany termin rozprawy. Nowelizacja umożliwia przeprowadzenie postępowania dowodowego, w szczególności przesłuchania świadków, podczas nieobecności oskarżonego lub obrońcy albo ich obu, podczas gdy nieobecność ta została należycie usprawiedliwiona. W art. 117 K.p.k. dodaje się nowy § 3, który pozwala sądowi na przeprowadzanie czynności procesowych pomimo niestawiennictwa należycie zawiadomionej strony (bez względu na przyczynę tego niestawiennictwa), jeżeli obecny jest obrońca lub pełnomocnik tej strony.

Ścisłe przestrzeganie terminów 

Nowelizacja zakłada też, że wniosek dowodowy złożony po terminie będzie co do zasady odrzucony, a przy obliczaniu terminów procesowych sobota będzie uznawana za dzień równorzędny z dniem wolnym od pracy. Wniosek dowodowy (np. dokument, powołanie świadka) złożony po terminie będzie więc co do zasady odrzucony. Wyjątek stanowi jedynie sytuacja, gdy dowód będzie przesądzał o odpowiedzialności karnej sprawcy, co jest konsekwencją prymatu zasady prawdy materialnej w procesie. Dotąd spóźnione złożenie wniosku dowodowego nie rodziło żadnych konsekwencji. Zmiana tej sytuacji jest konieczna. Nie wolno tolerować praktyki, która przeradza się w obstrukcję procesową. Zgłaszanie po terminie wniosków dowodowych to dziś częsta sztuczka prawnicza, służąca przewlekaniu procesów. Art. 170 K.p.k. wprowadza więc do postępowania tzw. prekluzję dowodową, która polega na wprowadzeniu przez organ procesowy terminu do złożenia wniosków dowodowych w toku postępowania karnego, po upływie którego wniosek zostanie oddalony. 

Poza tym po nowelizacji art. 123 § 3 K.p.k. nakazuje przy obliczaniu terminów procesowych uznawać sobotę za dzień równorzędny z dniem uznanym przez ustawę za dzień wolny od pracy.

Rezygnacja z niepotrzebnych przesłuchań 

Poważnym obciążeniem dla policji i prokuratury w dochodzeniach i śledztwach jest dziś konieczność przesłuchiwana wszystkich pokrzywdzonych w sprawach dotyczących setek, a nawet tysięcy osób. Chodzi na przykład o sprawy oszustw internetowych, piramid finansowych, lichwiarzy czy wprowadzenia do sprzedaży całej serii wadliwych towarów. W takich przypadkach setny czy tysięczny pokrzywdzony z reguły nie wprowadza do postępowania żadnych nowych faktów, a jedynie powiela już ustalone wiadomości. Rezygnacja z obowiązku przesłuchiwania wszystkich pokrzywdzonych z pewnością przyczyni się do usprawnienia i przyspieszenia postępowań przygotowawczych, a także zapobiegnie zbędnemu przesłuchiwaniu pokrzywdzonych. Art. 315a K.p.k. pozwala zatem odstąpić od przesłuchania pokrzywdzonego w charakterze świadka, jeżeli czynność taka nie jest niezbędna do dokonania ustaleń faktycznych. Przewiduje się, że przepis będzie dotyczył przypadków wielości pokrzywdzonych czynami, których sprawca każdorazowo posługiwał się tożsamym lub podobnym modus operandi.

Ponadto art. 185a K.p.k. wprowadza dla sądu instrukcyjny, 14-dniowy termin na przesłuchanie pokrzywdzonego poniżej lat 15.

Odczytanie zeznań zamiast przesłuchania 

Żeby nie przewlekać rozpraw, sąd będzie mógł zaniechać bezpośredniego przesłuchania świadków, o których wiadomo, że nie wniosą do sprawy nic istotnego. Chodzi np. o sytuacje, gdy świadek może co najwyżej potwierdzić okoliczności, które nie budzą wątpliwości i zostały potwierdzone. Wtedy w zupełności wystarczy odczytanie na rozprawie zeznań takiego świadka złożonych przed prokuratorem.

Art. 350a K.p.k. pozwala zatem przewodniczącemu składu orzekającego na zaniechanie wezwania i odczytanie na rozprawie zeznań już przesłuchanych świadków przebywających za granicą lub mających stwierdzić okoliczności, którym oskarżony w wyjaśnieniach swych nie zaprzeczył, a okoliczności te nie są tak doniosłe, aby konieczne było bezpośrednie przesłuchanie tych świadków na rozprawie.

Równowaga sądów dwóch instancji 

Do zatorów często dochodzi w sądach drugiej instancji, które przy obecnych przepisach często muszą prowadzić sprawy niemal od początku. Dlatego konieczna jest przebudowa postępowania odwoławczego. Zmiany przewidują ograniczenie w powoływaniu na etapie apelacji nowych świadków czy dowodów w postaci dokumentów. Będzie to dopuszczalne tylko wtedy, gdy strona wnosząca apelację nie mogła wnieść o przeprowadzenie dowodu przed sądem pierwszej instancji (np. świadek był za granicą) lub fakt, którego chce dowieść, nie mógł być przedmiotem pierwotnego postępowania. 

 Równomierny rozkład pracy

Jednocześnie reforma wzmacnia rolę sądów apelacyjnych. Będą mogły skazać oskarżonego, którego winę sąd pierwszej instancji uznał, ale warunkowo umorzył postępowanie. Sąd apelacyjny będzie też mógł samodzielnie zaostrzyć karę poprzez wymierzenie dożywotniego pozbawienia wolności. Mianowicie art. 454 K.p.k., regulujący regułę reformationis in peius, pozwala, zgodnie z nowym brzmieniem przepisu, skazać w postępowaniu odwoławczym osobę, wobec której warunkowo umorzono postępowanie, a także pozwala orzec po raz pierwszy karę dożywotniego pozbawienia wolności. Obecnie najwyższa kara, jaką może wymierzyć, to 25 lat pozbawienia wolności, a jeżeli uzna za zasadne orzeczenie kary dożywocia, może jedynie skierować sprawę do ponownego rozpatrzenia przez sąd pierwszej instancji. Zmiany wprowadzą równowagę i zapewnią równomierne rozłożenie pracy między sądami pierwszej i drugiej instancji. 

Pismo z sądu do skrytki pocztowej

Każdy będzie mógł wskazać skrytkę pocztową do skutecznego doręczenia pism procesowych (np. sądu, prokuratora, policji). To ułatwienie zarówno dla powiadamianych osób (np. stron postępowania, pokrzywdzonych, świadków), jak dla samych instytucji. Obecnie wszystkie doręczenia muszą być dokonane do rąk własnych odbiorcy, przekazane domownikowi lub pozostawione do odbioru w urzędzie pocztowym.

Ułatwienie dla niepełnosprawnych

Osoby niepełnosprawne i obłożnie chore nie będą już miały problemu z odbiorem pism procesowych. Nowe przepisy umożliwią im upoważnienie dowolnie wybranej osoby do odbioru korespondencji na poczcie. To rozwiązanie likwiduje bariery w dostępie do wymiaru sprawiedliwości i usprawnia postępowania. Art. 133 § 2a K.p.k. rozszerza zakres zastosowania instytucji pełnomocnika pocztowego na uczestników postępowania, którzy ze względu na stan zdrowia nie mają możliwości lub mają w znacznym stopniu utrudnione osobiste odebranie pisma w placówce pocztowej.

Sąd od sądzenia, a nie od śledztwa 

Do sądów nie będą już trafiać sprawy niewyjaśnione pod wieloma względami na etapie śledztwa, kierowane przez oskarżycieli posiłkowych. Dziś tak się dzieje, a przyczyną nie jest opieszałość prokuratorów, lecz złe procedury. Według obecnych przepisów, gdy prokuratura dwukrotnie odmówi wszczęcia postępowania przygotowawczego albo dwukrotnie je umorzy, bo nie dopatrzy się przestępstwa, pokrzywdzony nabywa uprawnienia oskarżyciela posiłkowego i może wystąpić z aktem oskarżenia. Wtedy sąd musi sam, bez udziału śledczych, wyjaśniać, czy rzeczywiście zostało popełnione przestępstwo. Proponowana zmiana ogranicza takie sytuacje. Chodzi o to, by sędziowie zajmowali się co do zasady orzekaniem o winie i karze, a nie wchodzili w procesową rolę śledczych. Dlatego od powtórnej odmowy wszczęcia albo powtórnego umorzenia postępowania przygotowawczego pokrzywdzonemu będzie przysługiwać zażalenie do prokuratora nadrzędnego. Dopiero, gdy ten utrzyma w mocy postanowienie, poszkodowany będzie mógł sam zamienić się w oskarżyciela, a sprawa trafi do sądu.  

Art. 55 § 1 i 2 K.p.k. wprowadza możliwość zaskarżenia przez pokrzywdzonego, do prokuratora nadrzędnego, drugiego postanowienia o odmowie wszczęcia postępowania lub jego umorzeniu, oraz wprowadza obowiązek sądu – zawiadomienia innych znanych pokrzywdzonych o wniesieniu subsydiarnego aktu oskarżenia.

Art. 56 § 3 dopuszcza możliwość zaskarżenia zażaleniem postanowienia wyłączającego oskarżyciela posiłkowego z udziału w postępowaniu, na podstawie art. 56 § 2.

Inne ważniejsze zmiany

Art. 12 § 1a Kodeksu postępowania karnego nakłada na sąd obowiązek uzyskania wniosku o ściganie, gdy obowiązek uzyskania takiego wniosku pojawia się na etapie postępowania przed sądem i wynika z uprzedzenia stron przez sąd o możliwości zakwalifikowania zarzucanego czynu według innego, niż wskazany w akcie oskarżenia przepis prawny.

W art. 12 § 3 wydłuża się termin do cofnięcia wniosku o ściganie do zamknięcia przewodu sądowego na pierwszej rozprawie oraz uzależnia cofnięcie wniosku na tym etapie postępowania nie tylko od zgody sądu, ale i zgody obecnego na rozprawie lub posiedzeniu oskarżyciela publicznego.

Nowelizacja zobowiązuje ponadto prokuratora do informowania o wszczęciu i zakończeniu postępowania przeciwko funkcjonariuszom publicznym, duchownym i członkom zakonów oraz diakonatów, osobom będącym członkami samorządów zawodowych. Art. 21 rozszerza obowiązek informowania przez prokuratora – m.in. przełożonych lub organy samorządu - o wszczęciu i zakończeniu postępowania, gdy postępowanie toczy się z urzędu przeciwko funkcjonariuszom publicznym, duchownym i członkom zakonów oraz diakonatów oraz osobom będącym członkami samorządów zawodowych.

Art. 38 Kodeksu postępowania karnego określa zasady rozstrzygania sporów o właściwość pomiędzy sądami różnego rzędu.

Art. 81a § 3 k.p.k. wprowadza możliwość przekazywania wniosku o wyznaczenie obrońcy z urzędu oraz inne dokumenty niezbędne do rozpoznania wniosku, przez organ prowadzący postępowanie przygotowawcze do właściwego sądu, za pośrednictwem telefaksu lub poczty elektronicznej.

W art. 253 dodaje się § 3, który stanowi, że po wydaniu przez sąd postanowienia o zmianie tymczasowego aresztowania na poręczenie majątkowe, prokurator może oświadczyć, że sprzeciwia się zmianie. Wówczas postanowienie o zmianie stanie się wykonalne dopiero po uprawomocnieniu się postanowienia.

Art. 378a K.p.k. po zmianach wprowadza możliwość przeprowadzenia postępowania dowodowego, w szczególności przesłuchania świadków, podczas nieobecności oskarżonego lub obrońcy (a także ich obu), podczas gdy nieobecność ta została należycie usprawiedliwiona. W § 3 ustawa uprawnia oskarżonego i obrońcę, najpóźniej na kolejnej rozprawie do złożenia wniosku o uzupełniające przeprowadzenie dowodu przeprowadzonego podczas jego nieobecności; w tym wniosku należy wykazać, że sposób przeprowadzenia dowodu naruszał gwarancje procesowe, w szczególności prawo do obrony.

Art. 401 ustawa wydłuża termin, na jaki rozprawa może być przerwana, z 35 do 42 dni.

Art. 423 w § 1 K.p.k. pozwala na sporządzenie uzasadnienia do wyroku po upływie 14 dni, za zgodą prezesa sądu, nie tylko wtedy gdy sprawa jest zawiła, ale także „z innej ważnej przyczyny”.

Art. 552 § 1 pozwala oskarżonemu, który w wyniku skargi nadzwyczajnej został uniewinniony lub skazany na łagodniejszą karę domagać się od Skarbu Państwa odszkodowania za poniesiona szkodę oraz zadośćuczynienia za doznaną krzywdę.

Art. 554 w nowo dodanych przepisach § 2a i 2b, wzmacniając ochronę interesów majątkowych Skarbu Państwa w postępowaniu karnym, uzupełnia katalog stron postępowania o Skarb Państwa oraz określa, który z organów powinien reprezentować Skarb Państwa. Ustawa stanowi, że organem reprezentującym Skarb Państwa będą: prezes sądu, w którym wydano ostatnie orzeczenie kończące postępowanie w przedmiocie odpowiedzialności karnej, stosowania środka zapobiegawczego, środka zabezpieczającego lub zatrzymania, albo prezes sądu pierwszej instancji, w którym wydano zmienione orzeczenie – jeżeli zmieniono orzeczenie sądu pierwszej instancji i zastosowano środek, w związku z którym nie przysługuje odszkodowanie, albo organ, który dokonał zatrzymania – jeżeli sąd uwzględnił zażalenie na zatrzymanie albo jeżeli sąd nie rozpoznawał zażalenia na zatrzymanie.

Kiedy ustawa z dnia 19 lipca 2019 r. zmianie ustawy – Kodeks postępowania karnego oraz niektórych innych ustaw wejdzie w życie?

Ustawa wejdzie w życie po upływie 30 dni od dnia ogłoszenia, z wyjątkiem art. 1 pkt 14 oraz art. 15, które wchodzą w życie po upływie 3 miesięcy od dnia ogłoszenia oraz art. 1 pkt 68, który wchodzi w życie z dniem następującym po dniu ogłoszenia.

A.J.
Zespół e-prawnik.pl