Seminarium z okazji Dnia Ofiar Przestępstw nt. „Naprawienie szkody pokrzywdzonemu”

Podkreślić też trzeba, że Polska jako jedyna w bloku państw socjalistycznych stworzyła możliwości uzyskiwania przez ofiary przestępstw pewnego wsparcia finansowego ze źródeł państwowych (od 1974 r. z tzw. funduszu pomocy postpenitencjarnej) lub quasi państwach (od 1986 r. z Fundacji Pomocy Ofiarom Przestępstw).

Obowiązująca kodyfikacja karna jeszcze bardziej, przynajmniej z założenia, miała odzwierciedlać dążenie do polepszenia sytuacji ofiar przestępstw w postępowaniu karnym.

Niemniej jednak okazało się, że niektóre z wprowadzonych rozwiązań wbrew pozorom nie są przyjazne ofiarom, a co więcej mogą być dla nich nawet źródłem dodatkowych stresów i tym samym sprzyjać powstawaniu lub pogłębianiu się zjawiska nieufności wobec systemu ścigania i wymiaru sprawiedliwości.
Ważne ponadto, że regulacje te są na tyle nieprzejrzyste, że wywołują bardzo istotne rozbieżności w praktyce orzeczniczej.

Seminarium dzisiejsze poświęcone jest właśnie jednemu z najbardziej kontrowersyjnych rozwiązań legislacyjnych jakim jest kwestia uzyskania przez pokrzywdzonego należytej rekompensaty od sprawcy przestępstwa z tytułu szkód i krzywd wynikających z doznanego przestępstwa.

W trakcie seminarium zostanie dokonana analiza całokształtu obowiązującej regulacji karnoprawnej dotyczącej możliwości uzyskania przez pokrzywdzonego rekompensaty od sprawcy przestępstwa.

Będzie więc mowa o obowiązku naprawienia szkody jako środku karnym orzekanym wobec sprawcy przestępstwa na wniosek pokrzywdzonego lub prokuratora albo o zastąpieniu go nawiązką na rzec pokrzywdzonego z tytułu doznanych krzywd; będzie mowa o obowiązku naprawienia szkody jako jednym z warunków sankcji orzekanych na próbę; będzie mowa o możliwości zasądzenia przez sąd odszkodowania dla pokrzywdzonego z urzędu,; będzie w końcu mowa o możliwości dochodzenia roszczeń cywilnych przez pokrzywdzonego poprzez wytoczenie w procesie karnym powództwa cywilnego, czyli w drodze tzw. procesu adhezyjnego.

Stosownie do intencji ustawodawcy wykorzystanie jednej z tych możliwości wyklucza pozostałe. Nie wiadomo jednak, która z nich jest dla pokrzywdzonego najbardziej korzystna. Co więcej nie wiadomo jak orzekać o naprawieniu szkody jako środku karnym, czy w myśl obowiązującej w prawie karnym zasadzie indywidualizacji tzn. orzekania stosownych kar i środków odrębnie wobec każdego sprawcy, czy też w myśl obowiązującej w prawie cywilnym zasady odpowiedzialności solidarnej, która pozwala nałożyć obowiązek naprawienia szkody jednocześnie na wszystkich sprawców. Poglądy w tej materii są rozbieżne, co znajduje swoje odzwierciedlenie w orzecznictwie sądowym.

Orzekanie o środku karnym w postaci obowiązku naprawienia szkody na podstawie przepisów prawa cywilnego jest źródłem jeszcze jednego absurdalnego zjawiska. Dotyczy ono sprawców przestępstw komunikacyjnych i wynika z faktu, że właściciele pojazdów podlegają obowiązkowemu ubezpieczeniu od odpowiedzialności cywilnej. Skoro zaś tak, to w przypadku, gdy orzekanie omawianego środka karnego ma następować w myśl reguł cywilnoprawnych sprawcy przestępstw komunikacyjnych starają się unikać orzeczenia tego środka poprzez powołanie na swoje ubezpieczenie. Zdarza się także, że domagają się zwrotu kwoty zasądzonej od nich jako naprawienie szkody od swojego ubezpieczyciela. Pomijając wszystko inne prowadzi to do utworzenia szczególnej uprzywilejowanej w porównaniu z innymi grupy sprawców przestępstw, którzy w majestacie prawa mogą się uwolnić od odpowiedzialności wobec pokrzywdzonego.

Rażąca w obowiązującej regulacji jest jeszcze inna kwestia.

Otóż ustawodawca nie przewidział, aby nawiązki i świadczenia pieniężne mogły być orzekane na rzecz funduszu wspierania ofiar przestępstw lecz przeznaczył je na różne inne cele społeczne, a w tym także na działania rozmaitych organizacji pozarządowych, których działania statutowe nie mają nic wspólnego z ofiarami przestępstw. W obwieszczeniu Ministra Sprawiedliwości (ogłaszanym w Dzienniku Urzędowym MS), w którym publikowany jest wykaz organizacji, na rzecz których mogą być przeznaczane nawiązki i świadczenia pieniężne.

Właściwe unormowanie tej materii jest niezbędne nie tylko dlatego, że Polska na mocy prawa unijnego ma obowiązek zapewnienia pokrzywdzonemu uzyskania niezbędnych rozstrzygnięć w przedmiotowym zakresie już w procesie karnym, bez potrzeby dochodzenia roszczeń w odrębnym procesie cywilnym ale jest to niezbędne także po to, by przywrócić ład i porządek społeczny.

Przedstawiona w trakcie seminarium wstępna propozycja dotycząca koniecznych zmian legislacyjnych zmierza do tego, aby zdecydowanie uprościć obowiązujące regulacje karne, a przede wszystkim doprowadzić do tego, że pokrzywdzeni przestępstwami zostaną należycie zaspokojeni w swoich oczekiwaniach wobec sprawców w jednym procesie, a mianowicie w procesie karnym.

Współczesne prawo karne, i to jest już bezdyskusyjne, musi realizować - obok wszystkich funkcji przypisywanych mu tradycyjnie także funkcję kompensacyjną. A to oznacza, że następuje proces przenikania do prawa karnego elementów o charakterze cywilnoprawnym.

Nade wszystko chodzi zaś o to, aby pokrzywdzeni przestępstwami i ich najbliższe otoczenie i w konsekwencji całe społeczeństwo miało poczucie, że doznane cierpienia i krzywdy są dostrzegane i znajdują odzew w działaniu oficjalnych organów państwowych.

To organy ścigania i wymiaru sprawiedliwości są dla społeczeństwa i poszczególnych jego członków, a nie ci ostatni dla organów.

Innymi słowy organy ścigania i wymiaru sprawiedliwości pełnią wobec społeczeństwa rolę usługową.

Wytyczne Prokuratora Generalnego
Zobacz program seminarium

Źródło: Ministerstwo Sprawiedliwości, Warszawa, 23 lutego 2009 r., www.ms.gov.pl