Jak uzyskać odszkodowanie - zasady ogólne

SÄ…siad zalaÅ‚ twoje mieszkanie? ZÅ‚odziej ukradÅ‚ Twój komputer? OdniosÅ‚eÅ› rany w wypadku na drodze? W takich sytuacjach można zażądać od sprawcy odszkodowania w drodze powództwa cywilnego. Zgodnie bowiem z art. 415 kodeksu cywilnego, kto ze swej winy wyrzÄ…dziÅ‚ drugiemu szkodÄ™, obowiÄ…zany jest do jej naprawienia.

Składając pozew o odszkodowanie, trzeba udowodnić następujące okoliczności:

  1. zaistnienie szkody,
  2. niedozwolony czyn sprawcy,
  3. winÄ™ sprawcy,
  4. związek przyczynowy między szkodą a zdarzeniem je wywołującym.

Przesłanki te muszą być spełnione kumulatywnie, tzn. konieczne jest wykazanie istnienia wszystkich powyższych przesłanek dla uzyskania odszkodowania.

Szkoda i krzywda

PojÄ™cie szkody nie zostaÅ‚o w ustawie zdefiniowane. Intuicyjnie szkodÄ™ rozumie siÄ™ jako jakikolwiek uszczerbek w dobrach i interesach prawnie prawnie chronionych, który nastÄ…piÅ‚ wbrew woli poszkodowanego. Szkoda może mieć charakter majÄ…tkowy (np. zniszczenie rzeczy pokrzywdzonego) lub niemajÄ…tkowy (np. naruszenie dobrego imienia pokrzywdzonego). Przy czym w tym ostatnim wypadku częściej mówi siÄ™ o krzywdzie i zadośćuczynieniu.

Należy również rozróżnić szkodÄ™ na osobie (np. wynikiem tego, że sprawca zÅ‚amaÅ‚ poszkodowanemu rÄ™kÄ™ może być konieczność pokrycia kosztów leczenia i utrata zarobku, oprócz tego ) i szkodÄ™ na mieniu.

PrzykÅ‚ad: Pobicie skrzypka, skutkujÄ…ce licznymi obrażeniami dÅ‚oni, może rodzić szkodÄ™ majÄ…tkowÄ… w postaci kosztów leczenia oraz utratÄ™ zarobku spowodowanÄ… niemożnoÅ›ciÄ… udziaÅ‚u w koncertach. Oprócz tego możemy mieć również do czynienia ze szkodÄ… niematerialnÄ… (krzywdÄ…), jeÅ›li to samo zdarzenie naruszyÅ‚o cześć i godność tegoż skrzypka.

Uszkodzenie czyjegoś samochodu w wyniku kolizji spowodowanej przez innego uczestnika ruchu drogowego jest szkodą wyłącznie o charakterze majątkowym.

IstniejÄ… dwa rodzaje szkody majÄ…tkowej:

  • strata (damnum emergens) - oznacza pomniejszenie majÄ…tku poszkodowanego, polega ona na uszczupleniu aktywów (np. zniszczenie, utrata lub uszkodzenie okreÅ›lonych skÅ‚adników majÄ…tkowych albo obniżenie ich wartoÅ›ci) albo na przybyciu pasywów (np. powstanie nowych zobowiÄ…zaÅ„ albo ich zwiÄ™kszenie), np. rzeczywisty wysokość uszkodzeÅ„ samochodu bÄ™dÄ…cych skutkiem kolizji
  • utracone korzyÅ›ci (lucrum cessans) - charakteryzujÄ… siÄ™ tym, że majÄ…tek poszkodowanego nie wzrósÅ‚ tak, jakby to miaÅ‚o miejsce, gdyby nie nastÄ…piÅ‚o zdarzenie powodujÄ…ce szkodÄ™, np uszkodzenie taksówki w ten sposób, że przez kolejne dni taksówkarz nie może z niej korzystać i w ten sposób zarabiać.

Zgodnie z regułą przewidzianÄ… w kodeksie cywilnym, należy uwzglÄ™dniać oba wymienione powyżej rodzaje szkody, wszÄ™dzie tam gdzie pojawi siÄ™ odpowiedzialność odszkodowawcza. Dla ustalenia wielkoÅ›ci szkody majÄ…tkowej konieczne jest porównanie rzeczywistego stanu rzeczy po zdarzeniu powodujÄ…cym szkodÄ™ ze stanem hipotetycznym, a zatem takim, który by istniaÅ‚, gdyby nie nastÄ…piÅ‚o wydarzenie powodujÄ…ce szkodÄ™.

Szkoda zwiÄ…zana z utraconymi korzyÅ›ciami ma zawsze charakter hipotetyczny, trzeba bowiem wyliczyć, ile poszkodowany mógÅ‚by zarobić, gdyby szkoda nie powstaÅ‚a (np. ile zarobiÅ‚by taksówkarz, gdyby sprawca nie uszkodziÅ‚ jego samochodu). Z reguÅ‚y wystÄ™puje obok rzeczywiÅ›cie poniesionej straty. Choć ustalenie szkody w postaci utraconych korzyÅ›ci jest hipotetyczne, to jednak szkoda taka musi być przez poszkodowanego wykazana z tak dużym prawdopodobieÅ„stwem, aby uzasadniaÅ‚a ona w Å›wietle doÅ›wiadczenia życiowego przyjÄ™cie, że utrata korzyÅ›ci rzeczywiÅ›cie nastÄ…piÅ‚a.

Niedozwolony czyn sprawcy

Jako czyn należy rozumieć zarówno dziaÅ‚anie sprawcy lub zaniechanie. Aby konkretny czyn byÅ‚ podstawÄ… uzyskania odszkodowania musi to być czyn bezprawny.

Bezprawność - jako przedmiotowa cecha czynu sprawcy - tradycyjnie ujmowana jest jako sprzeczność z obowiÄ…zujÄ…cym porzÄ…dkiem prawnym. PojÄ™cie „porzÄ…dek prawny” obejmuje przy tym nakazy i zakazy wynikajÄ…ce nie tylko z normy prawnej, lecz także nakazy i zakazy wynikajÄ…ce z norm moralnych i obyczajowych, okreÅ›lanych jako „zasady współżycia spoÅ‚ecznego” lub „dobre obyczaje”.

Przykładem działania sprzecznego z porządkiem prawnym jest wybicie szyby (gdyż prawo zabrania niszczenia cudzego mienia), a także oszukiwanie kontrahenta podczas negocjowania umowy (jest to bowiem sprzeczne z dobrymi obyczajami kupieckimi).

 Bezprawność zaniechania nastÄ™puje wówczas, gdy istniaÅ‚ nakaz dziaÅ‚ania (wspóÅ‚dziaÅ‚ania), zakaz zaniechania, czy też zakaz sprowadzenia skutku, jaki przez zaniechanie może nastÄ…pić (wyrok SN z 19 lipca 2003 r., sygn. V CKN 1681/00, niepubl.).

PrzykÅ‚adowo Kowalski byÅ‚ zobowiÄ…zany usunąć odpady, które pozostawiÅ‚ na nieruchomoÅ›ci Maliniaka, a wskutek niedokonania tej czynnoÅ›ci Maliniak doznaÅ‚ szkody.

Istnieją, nie zawsze wprost wymienione w przepisach obowiązującego prawa, okoliczności wyłączające bezprawność czynu. Są to:

  • dziaÅ‚anie w ramach obrony koniecznej – tj. wyrzÄ…dzenie szkody podczas odpierania bezpoÅ›redniego i bezprawnego zamachu na jakiekolwiek dobro wÅ‚asne lub innej osoby,
  • dziaÅ‚anie w stanie wyższej koniecznoÅ›ci – tj. dziaÅ‚anie w celu odwrócenia od siebie lub od innych niebezpieczeÅ„stwa grożącego bezpoÅ›rednio od rzeczy lub zwierzÄ™cia, np. zabicie atakujÄ…cego psa, który należaÅ‚ do sÄ…siada,
  • dozwolona samopomoc,
  • zgoda poszkodowanego uchyla bezprawność dziaÅ‚aÅ„ ingerujÄ…cych w sferÄ™ jego dóbr w takim zakresie, w jakim poszkodowany może dysponować naruszonymi dobrami; konieczne jest wiÄ™c ustalenie, czy i w jakim zakresie poszkodowanemu przysÅ‚ugiwaÅ‚o uprawnienie do udzielenia zgody na ingerencjÄ™ w sferÄ™ jego wÅ‚asnych dóbr (np. zgoda na zabieg lekarski lub udziaÅ‚ w zawodach sportowych),
  • wykonywanie wÅ‚asnych praw podmiotowych,
  • dziaÅ‚anie na wÅ‚asne ryzyko,
  • wykonywanie ustawowych uprawnieÅ„ (np. wykonanie eksmisji, prawo do zatrzymania rzeczy przez PolicjÄ™).

Wina

Jedynie czyn, który obiektywnie zostaÅ‚ uznany za bezprawny, może być rozważany w kategoriach winy. Na gruncie prawa cywilnego winÄ™ można przypisać podmiotowi prawa, kiedy istniejÄ… podstawy do negatywnej oceny jego zachowania z punktu widzenia zarówno obiektywnego, jak i subiektywnego (tzw. zarzucalność postÄ™powania).

Zasadniczo winÄ™ można przypisać osobie, która przewidywaÅ‚a, że jej dziaÅ‚anie może doprowadzić do zdarzenia rodzÄ…cego szkodÄ™ i zgadzaÅ‚a siÄ™ na wystÄ…pienie takiego skutku. Nie może zatem przypisać winy osobie, która nie może przewidywać, że jej dziaÅ‚anie może skutkować powstaniem szkody, np. dziecko lub osoba chora psychicznie.

Rozróżnia siÄ™ winÄ™ umyÅ›lnÄ… i nieumyÅ›lnÄ…. Przy winie umyÅ›lnej sprawca:

  • albo ma Å›wiadomość, że w skutek jego dziaÅ‚ania wywoÅ‚a szkodÄ™, i celowo do tego skutku zmierza, np. zazdrosny sÄ…siad podpaliÅ‚ stodołę Kowalskiego,
  • albo ma Å›wiadomość szkodliwego skutku swego zachowania siÄ™ i godzi siÄ™ na wystÄ…pienie tego skutku, np. Kowalski pali papierosa w drewnianej stodole sÄ…siada i rzuca niedopaÅ‚ek na podÅ‚ogÄ™, liczÄ…c siÄ™ z tym, że stodoÅ‚a może siÄ™ zapalić.

Przy winie nieumyÅ›lnej sprawca wprawdzie przewiduje możliwość wystÄ…pienia szkodliwego skutku, lecz bezpodstawnie przypuszcza, że zdoÅ‚a go uniknąć, albo też nie przewiduje możliwoÅ›ci nastÄ…pienia tych skutków, choć powinien i może je przewidzieć,. Niedbalstwo jest zatem niedoÅ‚ożeniem wymaganej starannoÅ›ci.

PrzykÅ‚ad: sÄ…siad pali Å›mieci obok drewnianej stodoÅ‚y Kowalskiego i nie dogasiÅ‚ ogniska, od którego zajęła siÄ™ stodoÅ‚a.

Winę może ponosić wyłącznie osoba działająca z odpowiednim rozeznaniem. Musi to być osoba dojrzała i poczytalna.

ZwiÄ…zek przyczynowy

Sprawca bÄ™dzie odpowiadaÅ‚ za szkodÄ™ jedynie w sytuacji, gdy miÄ™dzy jego czynem a szkodÄ… bÄ™dzie istniaÅ‚ zwiÄ…zek przyczynowy. Oznacza to, że szkoda jest naturalnym, typowym i oczekiwanym skutkiem dziaÅ‚ania sprawcy. O tym, czy w konkretnym stanie faktycznym bÄ™dzie można mówić o zwiÄ…zku przyczynowym, bÄ™dzie zależaÅ‚o od wszystkich okolicznoÅ›ci danej sprawy, które bÄ™dÄ… musiaÅ‚y być rozpatrzone przez sÄ™dziego zgodnie z zasadami wiedzy i doÅ›wiadczenia życiowego.

PrzykÅ‚ad: w zwykÅ‚ym zwiÄ…zku przyczynowym bÄ™dÄ… wada konstrukcyjna i szkoda wywoÅ‚ana zawaleniem siÄ™ wadliwie skonstruowanego budynku czy szkoda wywoÅ‚ana na posesji sÄ…siada wywoÅ‚ana przez zawalenie siÄ™ spróchniaÅ‚ego drzewa.

Odpowiedzialność Skarbu Państwa

Odszkodowanie można żądać od Skarbu PaÅ„stwa, jednostek samorzÄ…du terytorialnego lub innych podmiotów w nastÄ™pujÄ…cych sytuacjach:

  • Szkoda zostaÅ‚a wyrzÄ…dzona przez niezgodne z prawem dziaÅ‚anie lub zaniechanie przy wykonywaniu wÅ‚adzy publicznej. W tym wypadku ponosi odpowiedzialność Skarb PaÅ„stwa lub jednostka samorzÄ…du terytorialnego lub inna osoba prawna wykonujÄ…ca tÄ™ wÅ‚adzÄ™ z mocy prawa. Jeżeli zaÅ› wykonywanie zadaÅ„ z zakresu wÅ‚adzy publicznej zlecono, na podstawie porozumienia, jednostce samorzÄ…du terytorialnego albo innej osobie prawnej, solidarnÄ… odpowiedzialność za wyrzÄ…dzona szkodÄ™ ponosi ich wykonawca oraz zlecajÄ…ca je jednostka samorzÄ…du terytorialnego albo Skarb PaÅ„stwa.
  • Szkoda zostaÅ‚a wyrzÄ…dzona przez wydanie aktu normatywnego, jeżeli we wÅ‚aÅ›ciwym postÄ™powaniu stwierdzono, że tenże akt jest niezgodny z KonstytucjÄ…, ratyfikowanÄ… umowÄ… miÄ™dzynarodowÄ… lub ustawÄ….
  • Szkoda zostaÅ‚a wyrzÄ…dzona przez wydanie prawomocnego orzeczenia lub ostatecznej decyzji. W tym wypadku odszkodowania można żądać po stwierdzeniu we wÅ‚aÅ›ciwym postÄ™powaniu ich niezgodnoÅ›ci z prawem. Odnosi siÄ™ to również do wypadku, gdy prawomocne orzeczenie lub ostateczna decyzja zostaÅ‚y wydane na podstawie aktu normatywnego niezgodnego z KonstytucjÄ…, ratyfikowanÄ… umowÄ… miÄ™dzynarodowÄ… lub ustawÄ….
  • Szkoda zostaÅ‚a wyrzÄ…dzona przez niewydanie orzeczenia lub decyzji, gdy obowiÄ…zek ich wydania przewiduje przepis prawa. Odszkodowania można żądać po stwierdzeniu we wÅ‚aÅ›ciwym postÄ™powaniu niezgodnoÅ›ci z prawem niewydania orzeczenia lub decyzji, chyba że przepisy odrÄ™bne stanowiÄ… inaczej
  • Szkoda na osobie zostaÅ‚a wyrzÄ…dzona przez zgodne z prawem wykonywanie wÅ‚adzy. W tym wypadku poszkodowany może żądać caÅ‚kowitego lub częściowego jej naprawienia oraz zadośćuczynienia pieniężnego za doznanÄ… krzywdÄ™, gdy okolicznoÅ›ci, a zwÅ‚aszcza niezdolność poszkodowanego do pracy lub jego ciężkie poÅ‚ożenie materialne, wskazujÄ…, że wymagajÄ… tego wzglÄ™dy sÅ‚usznoÅ›ci.


Pamiętaj, że:

  • W razie uszkodzenia ciaÅ‚a lub wywoÅ‚ania rozstroju zdrowia naprawienie szkody obejmuje wszelkie wynikÅ‚e z tego powodu koszty. Na żądanie poszkodowanego zobowiÄ…zany do naprawienia szkody powinien wyÅ‚ożyć z góry potrzebnÄ… sumÄ™ na koszty leczenia, a jeżeli poszkodowany staÅ‚ siÄ™ inwalidÄ…, także sumÄ™ potrzebnÄ… na koszty przygotowania do innego zawodu.
  • Roszczenie o naprawienie szkody wyrzÄ…dzonej czynem niedozwolonym ulega przedawnieniu z upÅ‚ywem 3 lat od dnia, w którym poszkodowany dowiedziaÅ‚ siÄ™ albo przy zachowaniu należytej starannoÅ›ci mógÅ‚ siÄ™ dowiedzieć o szkodzie i o osobie obowiÄ…zanej do jej naprawienia. Jednak w każdym przypadku roszczenie przedawnia siÄ™ z upÅ‚ywem 10 lat od dnia, w którym nastÄ…piÅ‚o zdarzenie wyrzÄ…dzajÄ…ce szkodÄ™. Dodatkowo, jeżeli szkoda wynikÅ‚a ze zbrodni lub wystÄ™pku, roszczenie o naprawienie szkody ulega przedawnieniu z upÅ‚ywem lat dwudziestu od dnia popeÅ‚nienia przestÄ™pstwa bez wzglÄ™du na to, kiedy poszkodowany dowiedziaÅ‚ siÄ™ o szkodzie i o osobie obowiÄ…zanej do jej naprawienia. 
  • Osoba prawna odpowiada za szkody, które zostaÅ‚y wyrzÄ…dzone z winy jej organu.

 

Podstawa prawna: