Sąsiad zalał twoje mieszkanie? Złodziej ukradł Twój komputer? Odniosłeś rany w wypadku na drodze? W takich sytuacjach można zażądać od sprawcy odszkodowania w drodze powództwa cywilnego. Zgodnie bowiem z art. 415 kodeksu cywilnego, kto ze swej winy wyrządził drugiemu szkodę, obowiązany jest do jej naprawienia.

Składając pozew o odszkodowanie, trzeba udowodnić następujące okoliczności:

1. zaistnienie szkody,
2. niedozwolony czyn sprawcy,
3. winę sprawcy,
4. związek przyczynowy między szkodą a zdarzeniem je wywołującym.

Przesłanki te muszą być spełnione kumulatywnie, tzn. konieczne jest wykazanie istnienia wszystkich powyższych przesłanek dla uzyskania odszkodowania.

Szkoda i krzywda

Pojęcie szkody nie zostało w ustawie zdefiniowane. Intuicyjnie szkodę rozumie się jako jakikolwiek uszczerbek w dobrach i interesach prawnie prawnie chronionych, który nastąpił wbrew woli poszkodowanego. Szkoda może mieć charakter majątkowy (np. zniszczenie rzeczy pokrzywdzonego) lub niemajątkowy (np. naruszenie dobrego imienia pokrzywdzonego). Przy czym w tym ostatnim wypadku częściej mówi się o krzywdzie i zadośćuczynieniu.

Należy również rozróżnić szkodę na osobie (np. wynikiem tego, że sprawca złamał poszkodowanemu rękę może być konieczność pokrycia kosztów leczenia i utrata zarobku, oprócz tego ) i szkodę na mieniu.

Przykład: Pobicie skrzypka, skutkujące licznymi obrażeniami dłoni, może rodzić szkodę majątkową w postaci kosztów leczenia oraz utratę zarobku spowodowaną niemożnością udziału w koncertach. Oprócz tego możemy mieć również do czynienia ze szkodą niematerialną (krzywdą), jeśli to samo zdarzenie naruszyło cześć i godność tegoż skrzypka.

Uszkodzenie czyjegoś samochodu w wyniku kolizji spowodowanej przez innego uczestnika ruchu drogowego jest szkodą wyłącznie o charakterze majątkowym.

Istnieją dwa rodzaje szkody majątkowej:

• strata (damnum emergens) - oznacza pomniejszenie majątku poszkodowanego, polega ona na uszczupleniu aktywów (np. zniszczenie, utrata lub uszkodzenie określonych składników majątkowych albo obniżenie ich wartości) albo na przybyciu pasywów (np. powstanie nowych zobowiązań albo ich zwiększenie), np. rzeczywisty wysokość uszkodzeń samochodu będących skutkiem kolizji
• utracone korzyści (lucrum cessans) - charakteryzują się tym, że majątek poszkodowanego nie wzrósł tak, jakby to miało miejsce, gdyby nie nastąpiło zdarzenie powodujące szkodę, np uszkodzenie taksówki w ten sposób, że przez kolejne dni taksówkarz nie może z niej korzystać i w ten sposób zarabiać.

Zgodnie z regułą przewidzianą w kodeksie cywilnym, należy uwzględniać oba wymienione powyżej rodzaje szkody, wszędzie tam gdzie pojawi się odpowiedzialność odszkodowawcza. Dla ustalenia wielkości szkody majątkowej konieczne jest porównanie rzeczywistego stanu rzeczy po zdarzeniu powodującym szkodę ze stanem hipotetycznym, a zatem takim, który by istniał, gdyby nie nastąpiło wydarzenie powodujące szkodę.

Szkoda związana z utraconymi korzyściami ma zawsze charakter hipotetyczny, trzeba bowiem wyliczyć, ile poszkodowany mógłby zarobić, gdyby szkoda nie powstała (np. ile zarobiłby taksówkarz, gdyby sprawca nie uszkodził jego samochodu). Z reguły występuje obok rzeczywiście poniesionej straty. Choć ustalenie szkody w postaci utraconych korzyści jest hipotetyczne, to jednak szkoda taka musi być przez poszkodowanego wykazana z tak dużym prawdopodobieństwem, aby uzasadniała ona w świetle doświadczenia życiowego przyjęcie, że utrata korzyści rzeczywiście nastąpiła.

Niedozwolony czyn sprawcy

Jako czyn należy rozumieć zarówno działanie sprawcy lub zaniechanie. Aby konkretny czyn był podstawą uzyskania odszkodowania musi to być czyn bezprawny.

Bezprawność - jako przedmiotowa cecha czynu sprawcy - tradycyjnie ujmowana jest jako sprzeczność z obowiązującym porządkiem prawnym. Pojęcie „porządek prawny” obejmuje przy tym nakazy i zakazy wynikające nie tylko z normy prawnej, lecz także nakazy i zakazy wynikające z norm moralnych i obyczajowych, określanych jako „zasady współżycia społecznego” lub „dobre obyczaje”.

Przykładem działania sprzecznego z porządkiem prawnym jest wybicie szyby (gdyż prawo zabrania niszczenia cudzego mienia), a także oszukiwanie kontrahenta podczas negocjowania umowy (jest to bowiem sprzeczne z dobrymi obyczajami kupieckimi).

 Bezprawność zaniechania następuje wówczas, gdy istniał nakaz działania (współdziałania), zakaz zaniechania, czy też zakaz sprowadzenia skutku, jaki przez zaniechanie może nastąpić (wyrok SN z 19 lipca 2003 r., sygn. V CKN 1681/00, niepubl.).

Przykładowo Kowalski był zobowiązany usunąć odpady, które pozostawił na nieruchomości Maliniaka, a wskutek niedokonania tej czynności Maliniak doznał szkody.

Istnieją, nie zawsze wprost wymienione w przepisach obowiązującego prawa, okoliczności wyłączające bezprawność czynu. Są to:

• działanie w ramach obrony koniecznej – tj. wyrządzenie szkody podczas odpierania bezpośredniego i bezprawnego zamachu na jakiekolwiek dobro własne lub innej osoby,
• działanie w stanie wyższej konieczności – tj. działanie w celu odwrócenia od siebie lub od innych niebezpieczeństwa grożącego bezpośrednio od rzeczy lub zwierzęcia, np. zabicie atakującego psa, który należał do sąsiada,
• dozwolona samopomoc,
• zgoda poszkodowanego uchyla bezprawność działań ingerujących w sferę jego dóbr w takim zakresie, w jakim poszkodowany może dysponować naruszonymi dobrami; konieczne jest więc ustalenie, czy i w jakim zakresie poszkodowanemu przysługiwało uprawnienie do udzielenia zgody na ingerencję w sferę jego własnych dóbr (np. zgoda na zabieg lekarski lub udział w zawodach sportowych),
• wykonywanie własnych praw podmiotowych,
• działanie na własne ryzyko,
• wykonywanie ustawowych uprawnień (np. wykonanie eksmisji, prawo do zatrzymania rzeczy przez Policję).

Wina

Jedynie czyn, który obiektywnie został uznany za bezprawny, może być rozważany w kategoriach winy. Na gruncie prawa cywilnego winę można przypisać podmiotowi prawa, kiedy istnieją podstawy do negatywnej oceny jego zachowania z punktu widzenia zarówno obiektywnego, jak i subiektywnego (tzw. zarzucalność postępowania).

Zasadniczo winę można przypisać osobie, która przewidywała, że jej działanie może doprowadzić do zdarzenia rodzącego szkodę i zgadzała się na wystąpienie takiego skutku. Nie może zatem przypisać winy osobie, która nie może przewidywać, że jej działanie może skutkować powstaniem szkody, np. dziecko lub osoba chora psychicznie.

Rozróżnia się winę umyślną i nieumyślną. Przy winie umyślnej sprawca:

• albo ma świadomość, że w skutek jego działania wywoła szkodę, i celowo do tego skutku zmierza, np. zazdrosny sąsiad podpalił stodołę Kowalskiego,
• albo ma świadomość szkodliwego skutku swego zachowania się i godzi się na wystąpienie tego skutku, np. Kowalski pali papierosa w drewnianej stodole sąsiada i rzuca niedopałek na podłogę, licząc się z tym, że stodoła może się zapalić.

Przy winie nieumyślnej sprawca wprawdzie przewiduje możliwość wystąpienia szkodliwego skutku, lecz bezpodstawnie przypuszcza, że zdoła go uniknąć, albo też nie przewiduje możliwości nastąpienia tych skutków, choć powinien i może je przewidzieć,. Niedbalstwo jest zatem niedołożeniem wymaganej staranności.

Przykład: sąsiad pali śmieci obok drewnianej stodoły Kowalskiego i nie dogasił ogniska, od którego zajęła się stodoła.

Winę może ponosić wyłącznie osoba działająca z odpowiednim rozeznaniem. Musi to być osoba dojrzała i poczytalna.

Związek przyczynowy

Sprawca będzie odpowiadał za szkodę jedynie w sytuacji, gdy między jego czynem a szkodą będzie istniał związek przyczynowy. Oznacza to, że szkoda jest naturalnym, typowym i oczekiwanym skutkiem działania sprawcy. O tym, czy w konkretnym stanie faktycznym będzie można mówić o związku przyczynowym, będzie zależało od wszystkich okoliczności danej sprawy, które będą musiały być rozpatrzone przez sędziego zgodnie z zasadami wiedzy i doświadczenia życiowego.

Przykład: w zwykłym związku przyczynowym będą wada konstrukcyjna i szkoda wywołana zawaleniem się wadliwie skonstruowanego budynku czy szkoda wywołana na posesji sąsiada wywołana przez zawalenie się spróchniałego drzewa.

Odpowiedzialność Skarbu Państwa

Odszkodowanie można żądać od Skarbu Państwa, jednostek samorządu terytorialnego lub innych podmiotów w następujących sytuacjach:

• Szkoda została wyrządzona przez niezgodne z prawem działanie lub zaniechanie przy wykonywaniu władzy publicznej. W tym wypadku ponosi odpowiedzialność Skarb Państwa lub jednostka samorządu terytorialnego lub inna osoba prawna wykonująca tę władzę z mocy prawa. Jeżeli zaś wykonywanie zadań z zakresu władzy publicznej zlecono, na podstawie porozumienia, jednostce samorządu terytorialnego albo innej osobie prawnej, solidarną odpowiedzialność za wyrządzona szkodę ponosi ich wykonawca oraz zlecająca je jednostka samorządu terytorialnego albo Skarb Państwa.
• Szkoda została wyrządzona przez wydanie aktu normatywnego, jeżeli we właściwym postępowaniu stwierdzono, że tenże akt jest niezgodny z Konstytucją, ratyfikowaną umową międzynarodową lub ustawą.
• Szkoda została wyrządzona przez wydanie prawomocnego orzeczenia lub ostatecznej decyzji. W tym wypadku odszkodowania można żądać po stwierdzeniu we właściwym postępowaniu ich niezgodności z prawem. Odnosi się to również do wypadku, gdy prawomocne orzeczenie lub ostateczna decyzja zostały wydane na podstawie aktu normatywnego niezgodnego z Konstytucją, ratyfikowaną umową międzynarodową lub ustawą.
• Szkoda została wyrządzona przez niewydanie orzeczenia lub decyzji, gdy obowiązek ich wydania przewiduje przepis prawa. Odszkodowania można żądać po stwierdzeniu we właściwym postępowaniu niezgodności z prawem niewydania orzeczenia lub decyzji, chyba że przepisy odrębne stanowią inaczej
• Szkoda na osobie została wyrządzona przez zgodne z prawem wykonywanie władzy. W tym wypadku poszkodowany może żądać całkowitego lub częściowego jej naprawienia oraz zadośćuczynienia pieniężnego za doznaną krzywdę, gdy okoliczności, a zwłaszcza niezdolność poszkodowanego do pracy lub jego ciężkie położenie materialne, wskazują, że wymagają tego względy słuszności.

Pamiętaj, że:

• W razie uszkodzenia ciała lub wywołania rozstroju zdrowia naprawienie szkody obejmuje wszelkie wynikłe z tego powodu koszty. Na żądanie poszkodowanego zobowiązany do naprawienia szkody powinien wyłożyć z góry potrzebną sumę na koszty leczenia, a jeżeli poszkodowany stał się inwalidą, także sumę potrzebną na koszty przygotowania do innego zawodu.
• Roszczenie o naprawienie szkody wyrządzonej czynem niedozwolonym ulega przedawnieniu z upływem 3 lat od dnia, w którym poszkodowany dowiedział się albo przy zachowaniu należytej staranności mógł się dowiedzieć o szkodzie i o osobie obowiązanej do jej naprawienia. Jednak w każdym przypadku roszczenie przedawnia się z upływem 10 lat od dnia, w którym nastąpiło zdarzenie wyrządzające szkodę. Dodatkowo, jeżeli szkoda wynikła ze zbrodni lub występku, roszczenie o naprawienie szkody ulega przedawnieniu z upływem lat dwudziestu od dnia popełnienia przestępstwa bez względu na to, kiedy poszkodowany dowiedział się o szkodzie i o osobie obowiązanej do jej naprawienia. 
• Osoba prawna odpowiada za szkody, które zostały wyrządzone z winy jej organu.

Podstawa prawna:

• ustawa z dnia 23 kwietnia 1964 r. - Kodeks cywilny (Dz.U. z 1964 r., Nr 16, poz. 93, ze zmianami).