Zasady chowania zmarłych w polskim systemie prawnym

Zasady chowania zmarłych zostały wyczerpująco sformułowane w ustawie z dnia 31 stycznia 1959 r. o cmentarzach i chowaniu zmarłych (Dz.U. z 2000 r. Nr 23 poz. 295, ze zm.). Zgodnie z art. 12 ust. 1 tej ustawy ciało osoby zmarłej może być pogrzebane jako zwłoki, może też zostać poddane kremacji. Ciała chowane bez spopielenia mogą być grzebane w grobach ziemnych, murowanych, katakumbach oraz poprzez zatopienie w morzu. Zwłok poddane kremacji mogą być natomiast  grzebane w grobach murowanych lub katakumbach oraz poprzez zatopienie w morzu a także przechowywane w kolumbariach.

Cmentarze

W polskim systemie prawnym istnieją dwa typy cmentarzy - komunalne i wyznaniowe. Zakładanie i rozszerzanie cmentarzy komunalnych należy do zadań własnych gminy. O założeniu lub rozszerzeniu cmentarza komunalnego decyduje rada gminy, na której terenie cmentarz ma być założony lub rozszerzony. W miastach na prawach powiatu decyduje o tym rada miasta, po uzyskaniu zgody właściwego inspektora sanitarnego. Opinia tego inspektora jest również potrzebna radzie gminy (lub miasta ) do zamknięcia cmentarza komunalnego. Utrzymanie cmentarzy komunalnych i zarządzanie nimi należy do właściwych wójtów (burmistrzów, prezydentów miast ), na których terenie cmentarz jest położony.

O założeniu lub rozszerzeniu cmentarza wyznaniowego decydują natomiast właściwe władze kościelne. Ulokowanie lub poszerzenie takiego cmentarza może jednak nastąpić jedynie na terenie przeznaczonym na ten cel w miejscowym planie zagospodarowania przestrzennego, po uzyskaniu zgody właściwego inspektora sanitarnego. Podobnie jak w przypadku cmentarzy komunalnych zasięgnięcie opinii tego inspektora jest również przewidziane przez zamknięciem cmentarza wyznaniowego przez właściwą władzę kościelną. Związek wyznaniowy jest również odpowiedzialny za utrzymanie cmentarza wyznaniowego oraz jego zarząd.

Lokalizację cmentarzy (zarówno komunalnych jak i wyznaniowych ) określa rozporządzenie Ministra Gospodarki Komunalnej z 25 sierpnia 1959 r. w sprawie określenia, jakie tereny pod względem sanitarnym są odpowiednie na cmentarze (Dz.U. z 1959 r. Nr 52 poz. 315, ze zm.). Zgodnie z nim teren pod cmentarz powinien być zlokalizowany w sposób wykluczający możliwość wywierania szkodliwego wpływu cmentarza na otoczenie, w miarę możliwości na wzniesieniu, na gruncie przepuszczalnym i bez zawartości węglanu wapnia, nie podlegać zalewom oraz posiadać ukształtowanie umożliwiające łatwy spływ wód deszczowych.

Za najlepsze tereny pod cmentarze powinny być uznawane w szczególności  tereny na krańcach  skupisk ludzkich (miast lub wsi), na gruntach przeznaczonych pod zieleń publiczną lub odpowiednich na jej urządzenie. Rozporządzenie nakłada bowiem obowiązek zachowania odległości cmentarza od zabudowań mieszkalnych, od zakładów produkujących artykuły żywności, zakładów żywienia zbiorowego bądź zakładów przechowujących artykuły żywności oraz studzien, źródeł i strumieni, służących do czerpania wody do picia i potrzeb gospodarczych na co najmniej 150 m. Odległość ta może być ewentualnie zmniejszona do 50 m pod warunkiem, że teren w granicach od 50 do 150 m odległości do cmentarza posiada sieć wodociągową i wszystkie budynki korzystające z wody są do tej sieci podłączone. Odległość od granicy cmentarza ujęć wody o charakterze zbiorników wodnych, służących jako źródło zaopatrzenia sieci wodociągowej w wodę do picia i potrzeb gospodarczych, musi wynosić przynajmniej 500 m.

Wyżej wymienione dwa rodzaje cmentarzy są jedynymi prawnie dopuszczalnymi miejscami pochówku. Nie jest zatem prawnie dopuszczalne rozrzucenie prochów osoby zmarłej po polach,  łące należącej do osoby zmarłej czy też na murawie stadionu ulubionej drużyny. Co więcej takie działanie będzie uznane za wykroczenie. Zgodnie bowiem z art. 18 ust. 1 ustawy o cmentarzach i chowaniu zmarłych, naruszenie wyżej wspomnianych przepisów niniejszej ustawy lub rozporządzeń wydanych na jej podstawie, podlega karze aresztu lub grzywny. Nadzór nad wykonywaniem jej przepisów oraz przepisów wykonawczych do ustawy sprawują starostowie, wójtowie, burmistrzowie ( lub prezydenci miast ) oraz właściwi miejscowo inspektorzy sanitarni. Ogólny nadzór nad sprawami objętymi niniejszą ustawą sprawują według właściwości ministrowie właściwi: do spraw gospodarki przestrzennej i mieszkaniowej i do spraw zdrowia.

Pochówek  

W związku z faktem, że w Polsce większość cmentarzy ma charakter wyznaniowy, możliwa jest sytuacja, w której gmina nie posiada cmentarza komunalnego. W takiej sytuacji zarząd cmentarza wyznaniowego ma obowiązek umożliwić pochowanie na tym cmentarzu, bez jakiejkolwiek dyskryminacji, osób zmarłych innego wyznania lub niewierzących. Zwłoki tychże osób, powinny być przez zarząd cmentarza traktowane na równi ze zwłokami osób należących do wyznania, do którego należy cmentarz, a w szczególności pod względem wyznaczenia miejsca pochowania, właściwego ceremoniału pogrzebowego i wznoszenia stosownych nagrobków. Zarząd cmentarza wyznaniowego należącego przykładowo do Kościoła Katolickiego nie może zatem odmówić ( pod karą aresztu lub grzywny ) pochowania luteranina, muzułmanina lub nawet ateisty ( ani jego osoby bliskiej ) o ile gmina nie posiada cmentarza komunalnego. Taka sama kara grozi za brak zgody na odbycie na jedynym w gminie cmentarzu wyznaniowym obrządku pogrzebowego zgodnego z inną religią. Reguły te stanowią uszczegółowienie zasady wolności religijnej i braku dyskryminacji ze względu na wyznanie ustanowionej w art. 53 Konstytucji. Zarząd cmentarza wyznaniowego nie może również odmówić pochowania zwłok osób, które posiadają nabyte prawo do pochówku w określonym miejscu tego cmentarza oraz osób jej bliskich, to jest małżonkowi, wstępnym, zstępnym, rodzeństwu i przysposobionym.

Przyjęcie zwłok do pochowania na cmentarz następuje po przedstawieniu odpowiednich dokumentów oraz uiszczeniu opłaty. Osoba odpowiedzialna za organizację pogrzebu powinna dostarczyć zarządowi cmentarza ( zarówno komunalnego jak i wyznaniowego ) dwa egzemplarze karty zgonu, zawierającej adnotację urzędu stanu cywilnego o zarejestrowaniu zgonu, z których jeden powinien posłużyć administracji cmentarza do umożliwienia pochowania zwłok, drugi zaś do celów statystycznych.

Dodatkowo w przypadku, w którym zachodzi uzasadnione podejrzenie, że przyczyną zgonu było przestępstwo na pochowanie zwłok oprócz karty zgonu wymagane jest zezwolenie prokuratora. Organizator pogrzebu jest również obowiązany do zapewnienia udziału kapłana odpowiedniego wyznania oraz zorganizowania transportu zwłok. Przewozić je można przystosowanym do tego samochodem, koleją, samolotami i statkami, jednak do przewozu środkiem transportu, innym niż samochód wymagane jest uzyskanie pozwolenia właściwego państwowego powiatowego inspektora sanitarnego. Należy przy tym zwrócić uwag na zakaz przenoszenia lub przewożenia zwłok w otwartych trumnach. 

Zasadą jest, że zwłoki osób zmarłych nie mogą być chowane przed upływem 24 godzin od chwili zgonu. Najpóźniej po upływie 72 godzin od chwili zgonu zwłoki powinny być usunięte z mieszkania celem pochowania lub w razie odroczenia terminu pochowania - złożone w domu przedpogrzebowym lub kostnicy do czasu pochowania. Wyjątki od powyższych terminów mogą być czynione jedynie po utrwaleniu zwłok za zezwoleniem właściwego miejscowo inspektora sanitarnego. Szczególną sytuacją jest również śmierć osoby, na niektóre choroby zakaźne. W takim przypadku zwłoki osoby zmarłej powinny być natychmiast po stwierdzeniu zgonu usunięte z mieszkania i pochowane na najbliższym cmentarzu w ciągu 24 godzin od chwili zgonu.

Od chwili zgonu aż do pochowania zwłoki powinny być przechowywane w taki sposób, aby nie mogły powodować szkodliwego wpływu na otoczenie. Sam zgon zaś i jego przyczyna powinny być ustalone przez lekarza, leczącego chorego w ostatniej chorobie. W razie braku takiej możliwości, stwierdzenie zgonu i jego przyczyny powinno nastąpić w drodze oględzin, dokonywanych przez lekarza lub w razie jego braku przez inną osobę, powołaną do tych czynności przez właściwego starostę. Koszty takich oględzin i wystawionego świadectwa nie mogą obciążać rodziny zmarłego.

Organizator pogrzebu

Zgodnie z art. 10 ustawy o cmentarzach i chowaniu zmarłych prawo pochowania zwłok ludzkich ma najbliższa pozostała rodzina osoby zmarłej, a mianowicie: pozostały małżonek lub małżonka, krewni zstępni, krewni wstępni, krewni boczni do 4 stopnia pokrewieństwa, powinowaci w linii prostej do 1 stopnia.

Prawo pochowania zwłok osób wojskowych zmarłych w czynnej służbie wojskowej przysługuje właściwym organom wojskowym w myśl przepisów wojskowych. Prawo pochowania zwłok osób zasłużonych wobec Państwa i społeczeństwa przysługuje organom państwowym, instytucjom i organizacjom społecznym. Prawo pochowania zwłok przysługuje również osobom, które do tego dobrowolnie się zobowiążą. Powyższe przepisy tworzą zamknięty katalog sposobów postępowania z ciałem osoby zmarłej. Jeżeli wyżej wymienione osoby pochować osoby zmarłej nie mogą lub nie chcą właściwy starosta może ( na wniosek uczelni medycznej ) podjąć decyzję w sprawie przekazania zwłok do celów naukowych. Zwłoki do celów naukowych mogą być również przekazane uczelni medycznej, na podstawie złożonego przed śmiercią pisemnego oświadczenia osoby zmarłej. Koszty transportu zwłok w takich wypadkach pokrywa uczelnia.

Obowiązek pogrzebu zwłok niepochowanych przez rodzinę oraz tych, których nie zostały przekazane publicznej uczelni medycznej albo publicznej uczelni prowadzącej działalność dydaktyczną i badawczą w dziedzinie nauk medycznych obciąża gminę właściwą ze względu na miejsce zgonu. W przypadku osób pozbawionych wolności zmarłych w zakładach karnych lub aresztach śledczych obowiązek pogrzebu obciąża te zakłady, z wyjątkiem zwłok osób, które uwolniły się z zakładu karnego lub aresztu śledczego, oraz osób, które przebywały poza terenem zakładu karnego lub aresztu śledczego (były przykładowo w trakcie korzystania z zezwolenia na czasowe opuszczenie tego zakładu lub aresztu bez dozoru lub asysty funkcjonariusza Służby Więziennej ).

Zasiłek pogrzebowy

Zasiłek pogrzebowy jest wypłacany przez właściwy oddział Zakładu Ubezpieczeń Społecznych w razie śmierci: ubezpieczonego, osoby pobierającej emeryturę lub rentę ( lub członka ich rodzin ), osoby, która w dniu śmierci nie miała ustalonego prawa do emerytury lub renty, lecz spełniała warunki do jej uzyskania i pobierania, osoby pobierającej zasiłek chorobowy, świadczenie rehabilitacyjne, zasiłek macierzyński lub zasiłek w wysokości zasiłku macierzyńskiego za okres po ustaniu tytułu ubezpieczenia.

Jako członków rodzin osób ubezpieczonych lub osób pobierających emeryturę lub rentę należy traktować: dzieci własne, dzieci drugiego małżonka oraz dzieci przysposobione; przyjęte na wychowanie i utrzymanie przed osiągnięciem pełnoletności inne dzieci, w tym również w ramach rodziny zastępczej; wnuki i rodzeństwo; małżonka ( a także wdowę i wdowca ) oraz rodziców ( w tym również ojczyma, macochę oraz osoby przysposabiające).

Zasiłek pogrzebowy przysługuje osobie, która pokryła koszty pogrzebu lub pracodawcy, domowi pomocy społecznej, gminie, powiatowi, osobie prawnej kościoła lub związku wyznaniowego, jeżeli to któryś z tych podmiotów pokrył koszty pogrzebu.

Zasiłek pogrzebowy przysługuje tylko z jednego tytułu i wynosi  4000 zł. 

W razie pokrycia kosztów pogrzebu przez pracodawcę, dom pomocy społecznej, gminę, instytucję zakonną lub diecezjalną, zasiłek przysługuje tym podmiotom w wysokości udokumentowanych kosztów pogrzebu, do wysokości 4000 zł. Zasada ta ma także zastosowanie w przypadku pokrycia kosztów pogrzebu przez inną osobę niż wskazany wyżej członek rodziny. Jeżeli koszty pogrzebu poniosła więcej niż jedna osoba lub podmiot, zasiłek pogrzebowy ulega podziałowi miedzy te osoby lub podmioty - proporcjonalnie do poniesionych kosztów pogrzebu.

Jeżeli obowiązki organizatora pogrzebu i związane z tym koszty obciążały państwo, organizację polityczną lub społeczną, lecz mimo to członek rodziny poniósł również część jego kosztów, zasiłek pogrzebowy przysługuje temu członkowi rodziny w kwocie maksymalnie 4000 zł. 

Pogrzeb na morzu

W polskim systemie prawnym dopuszczalny jest również pogrzeb na morzu. Reguluje go art. 16 ustawy o cmentarzach i chowaniu zmarłych. Zgodnie z nim ciała osób zmarłych na okrętach będących na pełnym morzu powinny być pochowane przez zatopienie w morzu zgodnie ze zwyczajami morskimi. W przypadkach, kiedy okręt może w przeciągu 24 godzin przybyć do portu objętego programem podróży, należy jednak zwłoki przewieźć na ląd i tam pochować. Wyjątki od tej reguły mogą być czynione przez kapitana okrętu z uwzględnieniem wskazań sanitarnych i wojskowych ( jeżeli chodzi o okręty wojenne lub inne używane dla celów wojskowych).

Podstawa prawna:

• ustawa z dnia 31 stycznia 1959 r. o cmentarzach i chowaniu zmarłych (Dz.U. z 2000 r., Nr 23, poz. 295, ze zm.),
• ustawa z dnia 17 grudnia 1998 r. o emeryturach i rentach z systemu ubezpieczeń społecznych (Dz.U. z 2009 r., Nr 159, poz. 1227, ze zm.),
• rozporządzenie Ministra Gospodarki Komunalnej z 25 sierpnia 1959 r. w sprawie określenia, jakie tereny pod względem sanitarnym są odpowiednie na cmentarze (Dz.U. z 1959 r. Nr 52, poz. 315),
• rozporządzenie Ministra Infrastruktury z dnia 7 marca 2008 r. w sprawie wymagań, jakie muszą spełniać cmentarze, groby i inne miejsca pochówku zwłok i szczątków (Dz.U. 2008 nr 48 poz. 284).

Zespół
e-prawnik.pl