Zatrzymanie za grzywnę niekonstytucyjne

Zastosowanie przez uprawnione służby izolacyjnego środka przymusu, jakim jest zatrzymanie, wobec osoby, która jedynie czasowo przebywa na terytorium Polski, a którą obwinia się o popełnienie wykroczenia zagrożonego wyłącznie grzywną, stanowi nieproporcjonalną ingerencję w konstytucyjnie chronioną sferę wolności osobistej - uznał Trybunał Konstytucyjny.

Wyrok Trybunału Konstytucyjnego

8 stycznia 2019 r. Trybunał Konstytucyjny publicznie ogłosił orzeczenie (sygn. akt SK 6/16) w sprawie skargi konstytucyjnej dotyczącej zasad, na jakich osoba zatrzymana w oparciu o przepisy kodeksu postępowania w sprawach o wykroczenia uczestniczy w posiedzeniu sądu rozpatrującego zażalenie na jej uprzednie zatrzymanie.

Trybunał Konstytucyjny orzekł, że:

1) art. 45 § 1 pkt 1 w związku z art. 90 § 2 ustawy z dnia 24 sierpnia 2001 r. – Kodeks postępowania w sprawach o wykroczenia w zakresie, w jakim dopuszcza zatrzymanie osoby przebywającej jedynie czasowo na terytorium Rzeczypospolitej Polskiej, której tożsamość została ustalona, a której zarzuca się popełnienie wykroczenia zagrożonego wyłącznie grzywną przewidzianą w art. 18 pkt 3 ustawy z dnia 20 maja 1971 r. – Kodeks wykroczeń, jest niezgodny z art. 41 ust. 1 w związku z art. 31 ust. 3 Konstytucji;

2) art. 47 § 2 w związku z art. 33 i art. 109 § 2 ustawy – Kodeks postępowania w sprawach o wykroczenia w zakresie, w jakim nie gwarantuje osobie zatrzymanej prawa do udziału w posiedzeniu sądu rozpatrującego zażalenie na zatrzymanie, jest niezgodny z art. 45 ust. 1 w związku z art. 42 ust. 2 i art. 31 ust. 3 Konstytucji.

Ponadto Trybunał Konstytucyjny postanowił umorzyć postępowanie w pozostałym zakresie.

Orzeczenie zapadło jednogłośnie.

Zasady, na jakich osoba zatrzymana w oparciu o przepisy kodeksu postępowania w sprawach o wykroczenia uczestniczy w posiedzeniu sądu rozpatrującego zażalenie na jej uprzednie zatrzymanie w ocenieTrybunału Konstytucyjnego

Rozpatrując problem dopuszczalności stosowania zatrzymania wobec osoby przebywającej jedynie czasowo na terytorium Polski, której zarzuca się popełnienie wykroczenia zagrożonego wyłącznie grzywną, Trybunał wziął pod uwagę przede wszystkim to, że z konstytucyjnego punktu widzenia zatrzymanie stanowi krótkotrwałe pozbawienie wolności osobistej. Tymczasem każde, choćby krótkotrwałe, pozbawienie wolności musi być uzasadnione dostatecznie ważkimi względami, służącymi realizacji celów konstytucyjnie legitymowanych, a także proporcjonalne.

Jednakże przepisy, o których konstytucyjności Trybunał orzekał, dopuściły stosowanie takiego środka przymusu o charakterze izolacyjnym wobec sprawców czynów niekwalifikowanych jako przestępstwa, lecz uznanych za wkroczenia z uwagi na mniejszą społeczną szkodliwość. Co więcej, zakres zaskarżenia wynikający z treści skargi konstytucyjnej dotyczył jedynie takich wykroczeń, których popełnienie nie jest zagrożone karą polegającą na pozbawieniu (areszt) lub ograniczeniu wolności, lecz może prowadzić jedynie do ukarania karą pieniężną (grzywną). Trybunał musiał rozstrzygnąć, czy istnieją dostatecznie ważkie względy, aby dopuścić możliwość stosowania przez organy niesądowe środka przymusu, stanowiącego dla osoby obwinionej o popełnienie wykroczenia znacznie poważniejszą dolegliwość (krótkotrwałe pozbawienie wolności) niż kara, jaką orzec może sąd (uiszczenie grzywny).

TK nie dostrzegł takich powodów. Stwierdził przede wszystkim, że sprawne rozpatrzenie sprawy o wykroczenie w ramach postępowania przyspieszonego, z którym zatrzymanie jest funkcjonalnie powiązane, nie stanowi samo w sobie dostatecznego uzasadnienia ingerencji w sferę wolności osobistej. Jest tak tym bardziej w sytuacji, w której ustawodawca pozostawił organom niesądowym nadmierną swobodę decydowania o tym, że sprawa ma być rozpatrzona w postępowaniu przyspieszonym. Na gruncie przepisów, które były poddane ocenie Trybunału, ustalenie przez te organy, że osoba obwiniona przebywa czasowo na terytorium Polski, stanowi właściwie wyłączną podstawę stosowania zatrzymania i skierowania sprawy na postępowanie przyspieszone. Gdyby obwinionym o popełnienie takiego samego wykroczenia była osoba mającą miejsce stałego pobytu na terytorium Polski, sprawa musiałaby, co do zasady, zostać rozpatrzona w postępowaniu zwyczajnym, w wypadku którego stosowanie zatrzymania nie jest przewidziane przez ustawodawcę.

Trybunał uznał, że stosowanie zatrzymania w sprawach objętych zakresem zaskarżenia nie było niezbędne ani w celu zagwarantowania udziału w rozprawie przed sądem sprawcy wykroczenia przebywającego jedynie czasowo na terytorium Polski, ani w celu zapewnienia wykonania ewentualnie orzeczonej grzywny. Przede wszystkim, ustawodawca przewidział możliwość rozpatrzenia przez sąd sprawy o wykroczenie pod nieobecność osoby obwinionej. Nawet w wypadku postępowania przyspieszonego przepisy przewidują możliwość podjęcia przez organ niesądowy decyzji o odstąpieniu od zatrzymania i przymusowego doprowadzenia sprawcy do sądu i zobowiązania go do stawienia się w sądzie w wyznaczonym czasie i miejscu ze skutkiem wezwania. Zasadą jest więc ponoszenie odpowiedzialności za wykroczenia z tzw. wolnej stopy. Wobec osoby, która jedynie czasowo przebywa na terytorium Polski, Policja i Straż Graniczna mogą podjąć decyzję o zatrzymaniu paszportu lub innego dokumentu uprawniającego do przekroczenia granicy; o ich zwrocie decyduje dopiero sąd, gdy rozpatruje sprawę o wykroczenie. Jeśli chodzi z kolei o zapewnienie realizacji orzeczonej kary, ustawodawca przewidział możliwość odpowiedniego stosowania przepisów procedury karnej, na podstawie których w wypadku prawomocnego orzeczenia grzywny wobec cudzoziemca lub obywatela polskiego przebywających jedynie czasowo na terytorium Polski sąd może wystąpić o wykonanie orzeczenia bezpośrednio do sądu państwa członkowskiego Unii Europejskiej, gdzie sprawca posiada mienie lub osiąga dochody albo ma stałe lub czasowego miejsce pobytu. W odniesieniu do osób przebywających na terytorium państwa niebędącego członkiem Unii Europejskiej nie ma przeszkód, by ustawodawca wprowadził inne środki, takie jak zatrzymanie paszportu lub innego dokumentu uprawniającego do przekroczenia granicy do czasu uiszczenia grzywny.

Z tych względów Trybunał stwierdził, że dopuszczalność stosowania zatrzymania wobec osób przebywających jedynie czasowo na terytorium Polski, których tożsamość została ustalona, a którym zarzuca się popełnienie wykroczenia zagrożonego wyłącznie grzywną, stanowiło nieproporcjonalną ingerencję w sferę wolności osobistej.

TK podzielił również zarzut skarżącego, iż niezagwarantowanie zatrzymanemu prawa do udziału w posiedzeniu sądu, na którym rozpatrywane jest zażalenie na zatrzymanie, narusza konstytucyjne standardy jawnego i sprawiedliwego postępowania sądowego, a także prawa do obrony. Podtrzymał tym samym poglądy wyrażone już wielokrotnie we wcześniejszych orzeczeniach. Z punktu widzenia konstytucyjnych wymogów składających się na prawo do sądu, udział w posiedzeniu osoby, o której prawach lub obowiązkach sąd orzeka, należy uznać za zasadę. Orzekanie pod nieobecność strony należy traktować jako wyjątek, który nie może być stosowany przez ustawodawcę w sposób ekstensywny. Dostatecznej gwarancji prawa do udziału w czynnościach sądowych nie stanowi możliwość podjęcia przez sąd decyzji o udziale strony w posiedzeniu. Realizacja prawa do udziału w posiedzeniu sądu wymaga każdorazowego poinformowania strony lub jej pełnomocnika o terminie posiedzenia. Nie wyklucza natomiast rozpatrzenia sprawy pod nieobecności prawidłowo powiadomionej strony.

Trybunał postanowił umorzyć postępowanie w zakresie, w jakim skarżący zakwestionował brak możliwości wniesienia środka odwoławczego od postanowienia sądu wydanego na skutek rozpatrzenia zażalenia na zatrzymanie. W momencie wniesienia skargi konstytucyjnej skarżący nie dysponował bowiem ostatecznym orzeczeniem sądowym wydanym na podstawie zaskarżonego przepisu.

A.J.
Zespół e-prawnik.pl