Ciekawy przykład przedmiotu prawa autorskiego - opinia prawna

Stan faktyczny

Szkoła zatrudniła mnie na stanowisko nauczyciela zajęć pozalekcyjnych. Poza normalnym prowadzeniem zajęć stworzyłam niemal godzinny zupełnie niepowtarzalny program mojego pomysłu. Program ten opracowywałam sama, poza godzinami pracy. Przypadkowo dowiedziałam się, że nauczycielka, która mnie zastąpiła także korzysta ze stworzonego przeze mnie programu. Czy przysługują mi w związku z tym jakieś uprawnienia?

Opinia prawna

W pierwszej kolejności należy rozstrzygnąć kwestię, czy przedmiotowy „niepowtarzalny program Pani pomysłu" jest utworem w rozumieniu art. 1 ustawy o prawie autorskim. Zgodnie z ustępem pierwszym tego artykułu: Przedmiotem prawa autorskiego jest każdy przejaw działalności twórczej o indywidualnym charakterze, ustalony w jakiejkolwiek postaci, niezależnie od wartości, przeznaczenia i sposobu wyrażenia (utwór).

Z przepisu tego wynika, iż określony wytwór działalności ludzkiej, aby mógł zostać uznany za przedmiot prawa autorskiego musi spełniać przesłanki indywidualności i oryginalności. Przesłanka indywidualności utworu jest spełniona wtedy, gdy elementy jego formy i/lub treści nie są w pełni wyznaczone przez uprzednio dane elementy należące do domeny publicznej. Innymi słowy oznacza to, iż przy kształtowaniu formy i/lub treści utworu jego twórca wykorzystał obszar swobody w wyborze i uporządkowaniu składników utworu. (Tak Sąd Apelacyjny w Krakowie w wyroku z dnia 29 października 1997 r. o sygnaturze I ACa 477/97). W tym samym orzeczeniu Sąd Apelacyjny trafnie stwierdza, iż o twórczym charakterze dzieła mówić można, jeśli różni się ono w wystarczającym stopniu od innych wytworów intelektualnych. Nie znając szczegółów dotyczących samego programu nauczania, jesteśmy zmuszeni bazować na samym oświadczeniu osoby pytającej, iż jest on „niepowtarzalny", a zatem założyć, iż wskazane wyżej przesłanki są spełnione.

W tym przypadku problematyczne może być jednak inne zagadnienie. Otóż z art. 1 ust. 2¹ prawa autorskiego, wynika, iż: Ochroną objęty może być wyłącznie sposób wyrażenia; nie są objęte ochroną odkrycia, idee, procedury, metody i zasady działania oraz koncepcje matematyczne.

Nasze wątpliwości budzi, czy opracowany przez Panią program nie stanowi jedynie opisu zasad działania nauczyciela bądź metody nauczania. Innymi słowy, czy poprzez program nauczania nie chciałaby Pani chronić samej idei (zasad prowadzenia zajęć), co na gruncie polskich przepisów prawa autorskiego nie jest możliwe. W naszym odczuciu inna osoba realizująca opracowany przez Panią program nauczania (inny nauczyciel) nie powiela „sposobu wyrażenia" tego programu, o którym mowa w cytowanym wyżej przepisie (tak by było gdyby np.: skopiowała napisany przez Panią program i zamieściła w internecie, bądź rozesłała do różnych szkół), ale jedynie postępuje w sposób opisany przez Panią, wykorzystuje Pani pomysły (nie chronione przez prawo autorskie).

Prawo autorskie nie zawiera jasnych i całkowicie precyzyjnych (dających się bez wątpliwości wytyczyć w praktyce) granic pomiędzy wytworami ludzkiej myśli, będącymi utworami w rozumieniu prawa autorskiego, a tymi nie posiadającymi takiego statusu. Stąd też w każdym przypadku możliwe są kontrowersje, których ostateczne rozstrzygnięcie może nastąpić jedynie na drodze sądowej.

Zakładając jednak, odmiennie niż miało to miejsce w powyższych rozważaniach, iż przygotowany przez Panią program jest utworem w rozumieniu prawa autorskiego, powstają kolejne pytania.

Kto jest uprawniony do wymyślonego i stworzonego programu?
Jeżeli zostaną spełnione dwie przesłanki, a mianowicie:

• utwór stworzony został w wyniku wykonywania obowiązków ze stosunku pracy,

• umowa o pracę nie stanowi inaczej

to zgodnie z art. 12 ustawy o prawie autorskim i prawach pokrewnych pracodawca nabywa autorskie prawa majątkowe do utworu stworzonego przez pracownika. Nabycie praw następuje w granicach wynikających z celu umowy o pracę i zgodnego zamiaru stron.

Z przedstawionego problemu wynika, że stworzenie nowych programów zajęć nie leżało do Pani zakresu obowiązków wynikających z umowy o pracę, ani nie wynikało z poleceń służbowych. Aby jednak mieć całkowitą pewność czy dzieło zostaje stworzone w ramach wykonywania obowiązków ze stosunku pracy należy także rozważyć:

• przyjęte zwyczaje w zakładzie oraz w obrębie danej grupy zawodowej

• możność hipotetycznego postawienia zarzutu, że niewykonanie określonej pracy twórczej stanowi naruszenie pracowniczych obowiązków (czy pracodawca mógłby postawić zarzut, że pracownik nie tworzy nowych programów).

Ponieważ stworzenie nowego programu zajęć miało miejsce poza normalnym prowadzeniem zajęć, rozumiemy, że jego stworzenie nie wynikało ze stosunku pracy. Proszę pamiętać, że bez znaczenia jest na przykład to, czy przy tworzeniu programu wykorzystywała Pani materiały lub urządzenia zakładu pracy (szkoły).

Zgodnie z uwagami poczynionymi wyżej oraz przedstawionym stanem faktycznym należy stwierdzić, że to właśnie Pani będą przysługiwały prawa autorskie do stworzonego przez Panią programu zajęć.

Jakie uprawnienia wynikają z tytułu praw autorskich?

Ponieważ to właśnie Pani przysługują prawa autorskie do stworzonego programu, tylko Pani może z niego korzystać.

Po pierwsze, uprawniony może żądać zaniechania działań, które prowadzą do naruszenia praw autorskich. Jeśli dojdzie do konkretnych naruszeń to uprawniony może żądać (art. 79 ustawy o prawie autorskim i prawach pokrewnych):

• wydania uzyskanych korzyści lub

• podwójnego lub potrójnego (jeśli naruszenia były zawinione - w analizowanym przypadku bez wątpienia ewentualne naruszenia będą zawinione) wynagrodzenia, które uprawniony uzyskałby, w razie zawarcia odpowiedniej umowy ze szkołą

• jeśli poniosłaby Pani określoną szkodę majątkową z powodu naruszenia Pani praw, może Pani także żądać odszkodowania, w wysokości poniesionych strat.

(art. 79 ustawy o prawie autorskim i prawach pokrewnych):

Aby dochodzić ochrony praw autorskich trzeba złożyć pozew w Sądzie Okręgowym. W pozwie należy zawrzeć określone powyżej żądania. Jeśli wykorzystanie Pani programu naruszałoby także Pani autorskie prawa osobiste, tj. :
1) autorstwa utworu,
2) oznaczenia utworu swoim nazwiskiem lub pseudonimem albo do udostępniania go anonimowo,
3) nienaruszalności treści i formy utworu oraz jego rzetelnego wykorzystania,
4) decydowania o pierwszym udostępnieniu utworu publiczności,
5) nadzoru nad sposobem korzystania z utworu.

Uprawniony może ponadto żądać:

• Dopełnienia czynności potrzebnych do usunięcia jego skutków, w szczególności aby złożyła publiczne oświadczenie o odpowiedniej treści i formie (np. w gazecie),

• jeżeli naruszenie było zawinione (w Pani przypadku byłoby to niewątpliwe), sąd może przyznać twórcy (czyli Pani) odpowiednią sumę pieniężną tytułem zadośćuczynienia za doznaną krzywdę albo - na żądanie twórcy - zobowiązać sprawcę, aby uiścił odpowiednią sumę pieniężną na wskazany przez twórcę cel społeczny (np. na PCK).

Michał Włodarczyk

Radca Prawny

Zajmuje się sprawami osób fizycznych jak również przedsiębiorców. Posiada rozległe doświadczenie w poradnictwie w sprawach życiowych osób fizycznych jak również profesjonalnych problemów prawnych przedsiębiorców. Bazując na swoim doświadczeniu skutecznie doradza w sprawach osób fizycznych jak i przedsiębiorców zawsze dbając o praktyczną stronę problemów prawnych z jakimi zwracają się do niego jego klienci.