Pytanie klienta:
Odpowiedź prawnika:
Czym są sądy pierwszej i drugiej instancji?
Pojęcia sąd pierwszej instancji i sąd drugiej instancji to precyzyjnie uregulowane terminy prawne wprowadzone przez ustawodawcę. W uproszczeniu można stwierdzić, iż określają one kolejność rozpoznawania sprawy w polskim systemie sądownictwa.
Sąd pierwszej instancji to sąd, który jako pierwszy rozpoznaje sprawę merytorycznie i wydaje w niej orzeczenie. Prowadzi więc prowadzi postępowanie, przesłuchuje świadków, analizuje dowody i wydaje wyrok.
Sąd drugiej instancji to sąd, który rozpatruje środki odwoławcze (najczęściej apelacje) od orzeczeń sądu pierwszej instancji.
Dlaczego nie można używać określenia "sąd niższego rzędu"?
W języku potocznym często używa się określenia "sąd niższego rzędu", jednak jest ono nieprecyzyjne i może prowadzić do błędów. Problem polega na tym, że w zależności od kontekstu, tym samym sądem może być różny organ:
W stosunku do sądu okręgowego:
Sądem "niższego rzędu" jest sąd rejonowy
W stosunku do sądu apelacyjnego:
Sądem "niższego rzędu" jest sąd okręgowy
Dlatego używanie terminów "pierwsza instancja" i "druga instancja" jest znacznie bardziej precyzyjne.
Pojęcia ?pierwszej? i ?drugiej instancji? nie odnoszą się do nazw sądów, ale do etapu rozpoznania sprawy.
Struktura sądów powszechnych w Polsce
Polski system sądowy składa się z hierarchicznie ułożonych sądów powszechnych (pomijam sądownictwo wojskowe):
1. Sądy rejonowe
Najniższy szczebel w hierarchii sądowej
2. Sądy okręgowe
Średni szczebel w hierarchii sądowej
3. Sądy apelacyjne
Wyższy szczebel w hierarchii sądowej
4. Sąd Najwyższy
Najwyższy organ sądowniczy w Polsce
Właściwość rzeczowa - który sąd rozpoznaje sprawę w pierwszej instancji?
To, który sąd będzie rozpoznawać sprawę w pierwszej instancji, zależy od właściwości rzeczowej, którą określają przepisy prawa.
Sprawy cywilne
Sąd rejonowy orzeka w pierwszej instancji we wszystkich sprawach cywilnych, z wyjątkiem tych zastrzeżonych dla sądu okręgowego.
Sąd okręgowy orzeka w pierwszej instancji w sprawach:
- o prawa niemajątkowe (np. sprawy rozwodowe, o ustalenie ojcostwa)
- o prawa majątkowe, gdy wartość przedmiotu sporu przekracza 100 000 zł
- wynikających z prawa prasowego
- o uchylenie uchwał organów osób prawnych
Aktualna informacja: Od 1 lipca 2023 r. próg wartości przedmiotu sporu dla właściwości sądu okręgowego wzrósł z 75 000 zł do 100 000 zł.
Sprawy karne
Sąd rejonowy orzeka w pierwszej instancji we wszystkich sprawach karnych, z wyjątkiem spraw przekazanych ustawą do właściwości sądu okręgowego.
Sąd okręgowy orzeka w pierwszej instancji w sprawach o:
- zbrodnie określone w Kodeksie karnym i ustawach szczególnych
- określone występki wymienione w art. 25 § 1 Kodeksu postępowania karnego (np. niektóre przestępstwa przeciwko życiu i zdrowiu, bezpieczeństwu publicznemu)
Praktyczne przykłady
Przykład 1 - Sprawy cywilne
Powództwo o zapłatę 50 000 zł:
Pierwsza instancja: Sąd rejonowy
Druga instancja: Sąd okręgowy (rozpatruje apelację)
Przykład 2 - Sprawy cywilne
Powództwo o zapłatę 150 000 zł:
Pierwsza instancja: Sąd okręgowy
Druga instancja: Sąd apelacyjny (rozpatruje apelację)
Przykład 3 - Sprawy karne
Kradzież (występek):
Pierwsza instancja: Sąd rejonowy
Druga instancja: Sąd okręgowy (rozpatruje apelację)
Przykład 4 - Sprawy karne
Zabójstwo (zbrodnia):
Pierwsza instancja: Sąd okręgowy
Druga instancja: Sąd apelacyjny (rozpatruje apelację)
Kluczowe zasady
Zasada domniemania właściwości
Sądy rejonowe orzekają we wszystkich sprawach, chyba że ustawa stanowi inaczej
Właściwość rzeczowa
Określa, który poziom sądu (rejonowy/okręgowy) będzie sądem pierwszej instancji
Droga odwoławcza
Sądem drugiej instancji jest zawsze sąd wyższego rzędu od sądu pierwszej instancji
Ważne: Właściwość sądu ustala się według stanu na dzień wniesienia pozwu lub aktu oskarżenia. Późniejsze zmiany okoliczności nie wpływają na właściwość sądu.
istnieją jednak sytuacje, w których sprawa może zostać przekazana innemu sądowi ? np. gdy zmiana powództwa powoduje zmianę właściwości rzeczowej
Podsumowanie
Pojęcia "sąd pierwszej instancji" i "sąd drugiej instancji" są ściśle związane z właściwością rzeczową sądów i określają kolejność rozpoznawania sprawy. Sądem pierwszej instancji może być zarówno sąd rejonowy, jak i okręgowy - w zależności od rodzaju sprawy i jej wartości. Sądem drugiej instancji jest zawsze sąd wyższego rzędu, który rozpatruje środki odwoławcze od orzeczeń sądu pierwszej instancji.