Spis treści
Czym jest zachowek?
Zachowek to fundamentalna instytucja polskiego prawa spadkowego, która chroni najbliższych członków rodziny spadkodawcy przed pominięciem w rozporządzeniach spadkowych. System zachowku polega na zapewnieniu określonym w ustawie osobom pewnej korzyści pieniężnej ze spadku, stanowiącej równowartość części udziału spadkowego, który przypadłby uprawnionemu przy dziedziczeniu ustawowym.
Kluczowa zasada
Uprawniony do zachowku otrzymuje świadczenie pieniężne, ale nie staje się spadkobiercą - w konsekwencji nie odpowiada za długi spadkowe.
Instytucja zachowku ma na celu zrównoważenie swobody testowania z obowiązkiem spadkodawcy do zabezpieczenia minimum dla najbliższych. Zachowek stanowi narzędzie prawne balansujące między prawem testatora do swobodnego rozporządzania majątkiem a ochroną interesów rodziny.
Komu należy się zachowek?
Zgodnie z art. 991 § 1 Kodeksu cywilnego, krąg osób uprawnionych do zachowku obejmuje:
Zstępni spadkodawcy
Dzieci (biologiczne i przysposobione), wnuki, prawnuki - przy czym przeżycie dziecka wyłącza uprawnienie dla wnuków
Małżonek
Osoba pozostająca w ważnym małżeństwie ze spadkodawcą w chwili jego śmierci
Rodzice
Tylko wtedy, gdy byliby powołani do spadku z ustawy (gdy brak zstępnych i małżonka)
Ważne ograniczenie
Nigdy nie będzie tak, że do zachowku uprawnieni będą równocześnie zstępni i rodzice, ponieważ należą do różnych kręgów dziedziczenia ustawowego. Rodzeństwo spadkodawcy nie ma prawa do zachowku.
Przykład praktyczny
Komu nie przysługuje zachowek?
Uprawnienie do zachowku nie przysługuje osobom, które:
- Zrzekły się dziedziczenia - w drodze umowy notarialnej
- Zostały uznane za niegodne dziedziczenia - m.in. za uporczywe uchylanie się od obowiązków alimentacyjnych czy opiekuńczych
- Odrzuciły spadek - z wyjątkiem gdy odrzuciły spadek testamentowy, ale mogą dziedziczyć z ustawy
- Zostały wydziedziczone - z uzasadnionych przyczyn określonych w Kodeksie Cywilnym
- Małżonek pozostający w separacji orzeczonej przez sąd w chwili śmierci spadkodawcy.
Reprezentacja w zachowku
Jeżeli zstępnemu nie przysługuje zachowek z wymienionych przyczyn, roszczenie przechodzi na jego zstępnych (z wyjątkiem zrzeczenia się z zastrzeżeniem skutków dla potomstwa).
Wysokość zachowku
Wysokość zachowku zależy od statusu uprawnionego:
| Kategoria uprawnionego | Wysokość zachowku |
|---|---|
| Uprawnieni pełnosprawni i pełnoletni | 1/2 udziału spadkowego |
| Zstępni małoletni w chwili otwarcia spadku | 2/3 udziału spadkowego |
| Uprawnieni trwale niezdolni do pracy | 2/3 udziału spadkowego |
Jak obliczyć zachowek?
Obliczenie zachowku to złożony proces obejmujący kilka etapów:
Nowość 2023: Zaliczanie kosztów wychowania
Od maja 2023 roku na zachowek zstępnych zalicza się koszty wychowania i wykształcenia przekraczające przeciętną miarę przyjętą w danym środowisku.
Rewolucyjne zmiany od maja 2023 roku
Po zmianach Kodeksu cywilnego, które weszły w życie wiosną 2023 r., w uzasadnionych okolicznościach, zachowek można rozłożyć na raty, odroczyć jego płatność, a nawet obniżyć wysokość. Nowe regulacje znacząco zwiększyły elastyczność przepisów o zachowku.
Rozłożenie zachowku na raty
W przypadku rozłożenia na raty roszczenia z tytułu zachowku terminy ich uiszczenia nie mogą przekraczać łącznie 5 lat. W wypadkach zasługujących na szczególne uwzględnienie sąd, na wniosek zobowiązanego, może odroczyć termin zapłaty rat już wymagalnych lub przedłużyć termin do maksymalnie 10 lat.
Kiedy można ubiegać się o raty?
- Niemożność jednorazowej zapłaty przy uwzględnieniu sytuacji majątkowej
- Duża dysproporcja między majątkiem stron
- Niepełnosprawność lub choroba zobowiązanego
- Konieczność sprawowania opieki nad osobą zależną
- Zagrożenie dla kontynuacji działalności gospodarczej
Praktyczny przykład zastosowania
Wyobraźmy sobie, że ktoś dziedziczy przedsiębiorstwo po bliskim i nagle okazuje się, że jego brat występuje o zachowek, którego wysokość powoduje, że trzeba sprzedać część majątku przedsiębiorstwa i tym samym zmniejszyć szanse na kontynuację sukcesu gospodarczego. To jest właśnie przykład, kiedy powołując się na sytuację wyjątkową, szczególną, konieczność utrzymania przedsiębiorstwa i pracowników, można spróbować zażądać rozłożenia płatności zachowku na raty - wyjaśniają eksperci.
Obniżenie wysokości zachowku
W wyjątkowych okolicznościach możliwe jest obniżenie zachowku, jeżeli z porównania majątków stron wychodzi, że sytuacja osobista i majątkowa uprawnionego do zachowku jest o wiele lepsza niż ta obowiązanego do zaspokojenia roszczenia.
Obniżenie tylko w wyjątkowych przypadkach
Sądy bardzo ostrożnie podchodzą do obniżania zachowku. Musi zachodzić drastyczna dysproporcja w sytuacji majątkowej stron oraz szczególne okoliczności uzasadniające takie rozwiązanie.
W razie ustania okoliczności uzasadniających obniżenie zachowku obowiązany z tytułu zachowku na wniosek osoby uprawnionej do zachowku zwraca uprawnionemu do zachowku sumę pieniężną, o którą zachowek obniżono. Termin na żądanie uzupełnienia wynosi 5 lat od obniżenia.
Zrzeczenie się prawa do zachowku
Nowelizacja wprowadziła możliwość uprzedniego zrzeczenia się prawa do zachowku. Takie zrzeczenie:
- Musi być dokonane w formie aktu notarialnego
- Może dotyczyć całości lub części zachowku
- Nie może być jednostronnie wzruszone
- Może być ograniczone czasowo lub warunkowo
Korzyści zrzeczenia się zachowku
Umożliwia planowanie sukcesji rodzinnej, szczególnie przy przekazywaniu przedsiębiorstw czy gospodarstw rolnych jednemu z dzieci przy zachowaniu pewności prawnej.
Praktyczne porady
Dla uprawnionych do zachowku:
- Roszczenie o zachowek przedawnia się po 5 latach od ogłoszenia testamentu albo z upływem lat pięciu od otwarcia spadku (w zależności od sytuacji)
- Zachowek ma zawsze postać pieniężną - nie można żądać konkretnych rzeczy
- Można jednak zawrzeć ugodę z spadkobiercami i zaproponować np. przekazanie określonej rzeczy w zamian za odstąpienie od roszczenia o zachowek
- Od zachowku należy zapłacić podatek od spadków (przy czym w przypadku najbliższej rodziny mogą obowiązywać zwolnienia)
Dla zobowiązanych do zapłaty zachowku:
- Warto rozważyć złożenie wniosku o rozłożenie na raty już w odpowiedzi na pozew
- Należy zebrać dokumentację sytuacji majątkowej do uzasadnienia wniosku
- Warto rozważyć negocjacje polubowne z uprawnionymi
- Można skorzystać z mediacji lub ugody notarialnej
Uwaga na nowe zasady niegodności
Od listopada 2023 roku rozszerzono katalog przesłanek niegodności dziedziczenia o uporczywe uchylanie się od obowiązków alimentacyjnych i opiekuńczych określonych prawomocnym orzeczeniem.
Podatek od zachowku
Zachowek podlega opodatkowaniu podatkiem od spadków i darowizn, jednak osoby z najbliższej rodziny (grupa 0) korzystają ze znacznych zwolnień podatkowych. Należy złożyć zgłoszenie SD-Z2 w ciągu 6 miesięcy od otrzymania zachowku.
Podsumowanie kluczowych zmian 2023-2025
- Możliwość rozłożenia zachowku na raty (do 5-10 lat)
- Prawo do odroczenia terminu płatności
- Możliwość obniżenia wysokości w wyjątkowych przypadkach
- Uprzednie zrzeczenie się prawa do zachowku
- Zaliczanie kosztów wychowania przekraczających przeciętną
- Rozszerzenie katalogu niegodności dziedziczenia