Podstawową zasadą prawa spadkowego jest swoboda testowania. Oznacza ona, iż spadkodawca może za życia w drodze testamentu dowolnie rozrządzić swoim majątkiem, jeśli zaś tego nie uczyni, krąg uprawnionych do spadku wyznaczą przepisy ustawy. Pojawia się jednak niebezpieczeństwo, że testator sporządzi testament tej treści, że jego najbliżsi zostaną pozbawieni udziału w spadku, bo ten w całości przypadnie osobom obcym. Aprobata takiego rozwiązania kłóci się z podstawową intuicją moralną, zgodnie z którą osoby najbliższe zmarłego – jako pomagające mu gromadzić i dbać o majątek – także powinny odnieść jakąkolwiek korzyść ze spadku. Uniknięciu mogącego pojawić się niebezpieczeństwa służy właśnie instytucja zachowku.
Na czym polega zachowek?
System zachowku w polskim prawie spadkowym polega na zapewnieniu określonym w ustawie osobom pewnej korzyści pieniężnej ze spadku. Korzyść ta stanowi równowartość części udziału spadkowego, który przypadłby uprawnionemu, gdyby dziedziczył z ustawy. Zatem osobie uprawnionej z tytułu zachowku, jeżeli nie została powołana do spadku, bo spadkodawca wyznaczył innych spadkobierców, przysługuje roszczenie o zachowek względem tych spadkobierców. Uprawniony do zachowku otrzymuje więc w pieniądzu pewną część ze spadku, natomiast nie staje się spadkobiercą, czyli w konsekwencji nie odpowiada też za długi spadkowe.
Komu należy się zachowek?
Przepisy prawa spadkowego krąg osób uprawnionych do zachowku kształtują w sposób następujący:
- zstępni spadkodawcy,
- jego małżonek lub
- rodzice, ale tylko wtedy, gdy byliby oni powołani do spadku z ustawy.
Tym samym nigdy nie będzie tak, że do zachowku uprawieni będą i zstępni, i rodzice, albowiem osoby te należą do różnych kręgów dziedziczenia ustawowego (patrz: porada dotycząca dziedziczenia ustawowego). Bez względu na to, czy spadkobranie zachodzi na podstawie testamentu, czy na podstawie ustawy, krąg uprawnionych do dziedziczenie wyznacza się tak, jakby zachodziło dziedziczenie ustawowe.
Przykład:
A w testamencie przekazał swój majątek na rzecz sąsiada G, przy czym żyją jeszcze jego dzieci C i D, małżonek B, matka E i brat F. W takiej sytuacji roszczenie o zachowek przeciwko G przysługuje C i D, a także B, natomiast E i F nie mogą wystąpić z tym roszczeniem, gdyż w przypadku, gdyby spadkodawca nie sporządził testamentu (i weszło by w grę dziedziczenie ustawowe), i tak nie doszliby do spadku (bo w tej sytuacji dziedziczą spadkobiercy ustawowi z pierwszego kręgu, czyli małżonek i zstępni).
Komu nie przysługuje zachowek?
Uprawnienie do zachowku nie przysługuje jednak następującym osobom:
- osobom, które są traktowane tak, jakby nie dożyły otwarcia spadku, czyli:
- zrzekły się dziedziczenia,
- zostały uznane za niegodne dziedziczenia,
- odrzuciły spadek; przy czym osoba, która odrzuciła spadek przypadający z testamentu, może dziedziczyć ten sam spadek z ustawy (o ile należy do grona spadkobierców ustawowych), a zatem nie traci uprawnienia do zachowku.
- osobom wydziedziczonym,
- małżonkowi wyłączonemu od dziedziczenia na podstawie specjalnych przepisów.
Jeżeli zstępnemu spadkodawcy z jakiejkolwiek z wymienionych przyczyn nie przysługuje roszczenie o zachowek, roszczenie to przysługuje zstępnym pozbawionego uprawnienia (poza sytuacją, gdy w umowie o zrzeczenie się dziedziczenia zastrzeżono, że jego skutki rozciągają się także na zstępnych zrzekającego się).
W jakiej wysokości należy się uprawnionemu zachowek?
Co do zasady wysokość zachowku przypadającego uprawnionemu wynosi 1/2 udziału, jaki otrzymałby, gdyby miało miejsce dziedziczenie ustawowe. Niemniej istnieje wyjątkowa sytuacja, gdy rozmiar zachowku zwiększa się do 2/3 udziału; dotyczy to zachowku należnego następującym osobom:
- zstępnym, jeżeli w chwili otwarcia spadku (tj. śmierci spadkodawcy) byli małoletni oraz
- innym uprawnionym, jeżeli w chwili otwarcia spadku są trwale niezdolni do pracy.
Zobacz także: Jak obliczyć wysokość zachowku?
Zapraszamy do zapoznania się z artykułem: Kiedy przedawnia się roszczenie o zachowek?
Pamiętaj, że:
- Zachowek dla uprawnionego przyjmuje postać pieniężną, nie można zatem dochodzić od spadkodawcy wydania określonej rzeczy należącej do masy spadkowej,
- Krąg uprawnionych do zachowku zawsze jest inny, zależy zaś głównie od tego, czy zmarły pozostawił zstępnych.
Podstawa prawna:
- ustawa z dnia 23 kwietnia 1964 r. - Kodeks cywilny (Dz.U. 1964 r., Nr 16, poz. 93, ze zmianami).