Spadek

10.1.2013

Sytuacja faktyczna

Rok temu zmarła moja teściowa pozostawiając po sobie długi. Moja żona, jej rodzeństwo i mój teść odrzucili spadek notarialnie. Otrzymaliśmy także z sądu zgodę na odrzucenie spadku w imieniu mojej małoletniej córki, aby nie dziedziczyła po babci długów. Nie podjęliśmy jednak żadnej czynności w celu odrzucenia tego spadku przez córkę. Gdzieś wyczytałem, że jeżeli małoletni nie dopełni formalności odrzucenia spadku, przejmują z mocy prawa spadek "z dobrodziejstwem inwentarza". Co to znaczy dla mojej córki, jeśli nie dokonaliśmy wszystkich niezbędnych czynności?

Podstawa prawna

Niniejsza opinia została sporządzona na podstawie przepisów

1) ustawy Kodeks rodzinny i opiekuńczy (Dz. U. z 1964 r. Nr 9 poz. 59 z późn. zm. – dalej k.r.o.)

2) ustawy Kodeks cywilny (Dz. U. z 1964 r. Nr 16 poz. 93 z późn. zm. – dalej k.c.)

3) ustawy Kodeks postępowania cywilnego (Dz. U. z 1964 Nr 43 poz. 296 z późn. zm. – dalej k.p.c.)

oraz aktualnych komentarzy doktryny i orzecznictwa sądów polskich odnoszących się do rozpatrywanych kwestii.

Opinia prawna

Przedmiotem niniejszej opinii prawnej jest rozważenie zagadnienia, czy fakt, iż Pana teściowa nie pozostawiła żadnego majątku jest równoznaczny ze zwolnieniem Pana córki z obowiązku spłaty zaciąganych przez nią długów.

Powyższe rozważania należy zacząć od określenia, w jaki sposób Pana córka przyjęła spadek. W odniesieniu do powyższego zagadnienia należy stwierdzić, iż dziedziczenie w powyżej wskazanym stanie faktycznym, wobec nie pozostawienia przez spadkodawczynię testamentu, następowało na podstawie przepisów ustawy. Tym samym krąg spadkobierców kształtowany był przepisami Kodeksu cywilnego. Zgodnie z art. 931 § 1 k.c., w pierwszej kolejności powołane są z ustawy do spadku dzieci spadkodawcy oraz jego małżonek. Jak wynika jednakże z okoliczności podanych w stanie faktycznym oraz z treści przedstawionych dokumentów, zarówno dzieci spadkodawczyni jak i jej mąż odrzuciły spadek. Konsekwencje złożenia oświadczenia o odrzuceniu spadku określa art. 1020 k.c., zgodnie z którym spadkobierca, który spadek odrzucił, zostaje wyłączony od dziedziczenia, tak jakby nie dożył otwarcia spadku.

Analizując powyższy przepis E. Skowrońska-Bocian stwierdza: Sformułowanie art. 1020 oznacza, że spadkobierca odrzucający spadek jest traktowany tak, jakby w chwili otwarcia spadku nie miał zdolności dziedziczenia. Przy dziedziczeniu ustawowym dochodzą wówczas do dziedziczenia zstępni odrzucającego (gdy chodzi o dziecko spadkodawcy lub jego rodzeństwo), ulegają odpowiedniemu zwiększeniu udziały spadkowe pozostałych spadkobierców oraz dochodzą do dziedziczenia spadkobiercy powołani w dalszej kolejności. Przy dziedziczeniu testamentowym mogą ulec zwiększeniu udziały pozostałych spadkobierców z tytułu przyrostu albo też dojdą do dziedziczenia spadkobiercy ustawowi[1].

Wskutek zatem odrzucenia przez Pana żonę spadku, do dziedziczenia po spadkodawczyni powołana została Pana córka. Pomimo uzyskania zgody sądu na odrzucenie spadku, nie złożyli Państwo w jej imieniu oświadczenia o odrzuceniu spadku. Powstaje zatem pytanie o konsekwencje takiego zaniechania. Skutki takiego zaniechania uregulowane zostały w art. 1015 § 2 k.c. Z treści powołanego przepisu wynika zasada, że niezłożenie przez spadkobiercę oświadczenia o odrzuceniu spadku jest jednoznaczne z prostym przyjęciem spadku. Zasadniczym skutkiem prostego przyjęcia spadku jest ponoszenie przez spadkobiercę odpowiedzialności za długi spadkowe bez ograniczenia.

Powyższa zasada doznaje jednakże wyjątku, który mieć będzie zastosowanie w niniejszej sprawie. Zgodnie bowiem z art. 1015 § 1 zd. 2 k.c., w przypadku gdy spadkobiercą jest osoba nie mająca pełnej zdolności do czynności prawnych, brak oświadczenia spadkobiercy o odrzuceniu spadku jest jednoznaczny z jego przyjęciem z dobrodziejstwem inwentarza. Jak wynika z przepisów Kodeksu cywilnego, pełną zdolność do czynności prawnych osoba nabywa się z chwilą uzyskania pełnoletności. Ustawodawca określa jednocześnie kiedy uzyskuje się pełnoletność. Stanowi o tym art. 10 k.c., zgodnie z którym pełnoletność małoletni nabywa albo w skutek upływu czasu (tj. wraz z ukończeniem osiemnastu lat), albo też poprzez zawarcie małżeństwa małoletni uzyskuje pełnoletność. Jak można założyć, Pana córka nie uzyskała jeszcze pełnoletności. Nie ma zatem pełnej zdolności do czynności prawnej i w konsekwencji przyjęcie spadku przez Pana córkę, pomimo braku oświadczenia o sposobie jego przyjęcia, nastąpiło z dobrodziejstwem inwentarza.

Zasadniczą korzyścią dla spadkobiercy wynikającą z przyjęcia spadku z dobrodziejstwem inwentarza jest to, że spadkobierca ponosi odpowiedzialność za długi spadkowe tylko do wartości ustalonego w inwentarzu stanu czynnego spadku. Ustawodawca zaznacza jednakże, iż powyższe ograniczenie odpowiedzialności odpada, jeżeli spadkobierca podstępnie nie podał do inwentarza przedmiotów należących do spadku albo podał do inwentarza nie istniejące długi. Poza zatem przypadkiem określonym powyżej, a związanym z podstępnym działaniem spadkobiercy, ograniczenie odpowiedzialności za długi spadkowe jest skuteczne. Komentując powyższy przepis, E. Skowrońska-Bocian stwierdza: Przyjęcie spadku z dobrodziejstwem inwentarza (art. 1031 § 2 zd. 1) powoduje, że odpowiedzialność spadkobiercy zostaje ograniczona do wartości stanu czynnego spadku. Jest ona określana jako odpowiedzialność pro viribus hereditatis. Spadkobierca odpowiada całym swoim majątkiem, ale tylko do określonej wartości. Wyczerpanie sumy wyznaczającej granice odpowiedzialności pro viribus w zasadzie zwalnia go od dalszej odpowiedzialności[2].

Jak wynika ze stanu faktycznego, w skład spadku nie wchodzą żadne wartościowe przedmioty majątkowe. Składa się on w zasadzie tylko z długów. Co za tym idzie, wartość stanu czynnego spadku jest bliska lub wynosi zero. Oznacza to, iż wierzyciel spadkodawczyni nie będzie mógł skutecznie wyegzekwować swojej wierzytelności od Pana córki – jego odpowiedzialność ogranicza się bowiem do wartości stanu czynnego spadku. Ograniczenie odpowiedzialności za długi spadkowe ma jedynie wymiar faktyczny polegający na możliwości uchylenia się od spełnienia świadczenia wynikającego z odziedziczonego długu. Jak trafnie bowiem zauważył Sąd Najwyższy w wyroku z dnia 9 września 1976 r. (IV PR 135/76, OSNCP 1977/4 poz. 80): Artykuł 319 k.p.c., uprawniający sąd do ograniczenia w sentencji wyroku zakresu odpowiedzialności dłużnika za dług spadkowy do wartości czynnego spadku (przyjęcie spadku z dobrodziejstwem inwentarza z art. 1031 § 2 k.c.), nie daje podstawy do oddalenia powództwa na tej podstawie, że zmarły nie pozostawił spadku. Ustalenie, czy istnieje spadek (majątek) pozwalający na zaspokojenie przypadającej od dłużnika należności, należy do postępowania egzekucyjnego.

W świetle powyższego orzeczenia należy zatem stwierdzić, iż pomimo przyjęcia spadku z dobrodziejstwem inwentarza oraz ustaleniem jego wartości jako zerowej, Pana córka w dalszym ciągu będzie mogła być pozywana przez wierzycieli spadkodawczyni i będą mogły być przeciwko niej wydawane orzeczenia np. zasądzające żądane kwoty[3]. Będzie mogło być też przeciw niej prowadzone postępowanie egzekucyjne w oparciu o wystawiony przeciw niemu tytuł wykonawczy (orzeczenie sądowe zaopatrzone w klauzulę wykonalności). Nie zmienia to jednakże faktu, iż powyższe działania nie będą mogły skutkować faktycznym wyegzekwowaniem świadczenia od Pana córki – na przeszkodzie temu stać bowiem będzie ograniczenie jej odpowiedzialności wynikające z przyjęcia spadku z dobrodziejstwem inwentarza.

Jednocześnie zalecamy, by w imieniu swojej córki wystąpił Pan do sądu z wnioskiem o sporządzenie spisu inwentarza spadku[4]. Podstawą prawną takiego wniosku jest art. 637 § 1 k.p.c., zgodnie z którym: Na wniosek tego, kto uprawdopodobni, że jest spadkobiercą, uprawnionym do zachowku lub zapisobiercą, albo wykonawcy testamentu, wierzyciela mającego pisemny dowód należności przeciwko spadkodawcy lub właściwego urzędu skarbowego sąd postanowi sporządzenie spisu inwentarza. Powyższy wniosek może być też połączony z wnioskiem o stwierdzenie nabycia spadku.

Szczegółowy natomiast tryb sporządzania spisu inwentarza reguluje rozporządzenie Ministra Sprawiedliwości z dnia 1 października 1991 r. w sprawie szczegółowego trybu postępowania przy zabezpieczaniu spadku i sporządzaniu spisu inwentarza (dalej rozp.). Zgodnie z § 1 ust. 1 rozp. postanowienie o sporządzeniu spisu inwentarza wykonuje na zlecenie sądu rejonowego zasadniczo komornik, w którego okręgu znajdują się rzeczy podlegające zabezpieczeniu lub wciągnięciu do spisu inwentarza. Do spisu inwentarza wciąga się majątek spadkodawcy z zaznaczeniem wartości każdego przedmiotu, jak również długi spadku. W spisie inwentarza wykazuje się też wartość czystego spadku, z uwzględnieniem wartości rzeczy i praw spornych (§ 28 ust. 1 rozp.).

Podsumowanie

W oparciu o powyższe można więc wskazać, że mimo tego, że Pana córka będzie dziedziczyła po swojej babci, fakt dziedziczenia z dobrodziejstwem inwentarza i jednocześnie braku majątku po babci powoduje, że ostatecznie nie będzie można od niej dochodzić skutecznie żadnych kwot z tytułu dziedziczenia zadłużenia po babci.

[1] E. Skowrońska Bocian, Najnowsze wydanie: Komentarz do kodeksu cywilnego. Księga czwarta. Spadki, Warszawa 2011 Wydawnictwo Prawnicze LexisNexis (wydanie X) ss. 360.

[2] Ibidem.

[3] W przypadku sporu sądowego należy każdorazowo zażądać umieszczenia w wyroku, na wypadek uwzględnienia powództwa przez sąd, zastrzeżenia, że Pana córkę w związku z przyjęciem spadku z dobrodziejstwem inwentarza ponosi odpowiedzialność z albo do wysokości wartości określonych przedmiotów majątkowych wchodzących w skład spadku (art. 319 k.p.c.).

[4] Zgodnie z § 25 rozporządzenia Ministra Sprawiedliwości z dnia 1 października 1991 r. w sprawie szczegółowego trybu postępowania przy zabezpieczaniu spadku i sporządzaniu spisu inwentarza, wniosek o sporządzenie spisu inwentarza może być zgłoszony bezpośrednio komornikowi, który byłby właściwy do wykonania postanowienia sądu spadku o sporządzeniu spisu inwentarza. W tym wypadku komornik przystąpi niezwłocznie do spisu, zawiadamiając o tym sąd spadku, który wyda postanowienie o sporządzeniu spisu.

Zespół
e-prawnik.pl

Komentarze