Czy można odwołać wykonaną darowiznę?

Umowa darowizny znajduje częste zastosowanie w stosunkach pomiędzy bliskimi sobie osobami. Przekazanie własności różnych przedmiotów majątkowych, może być wyrazem naszej dobroczynności, sympatii lub wdzięczności dla innej osoby. Jednakże po pewnym czasie może okazać się, że w naszej ocenie obdarowana osoba nie zasługuje na otrzymaną od nas darowiznę. Co możemy wtedy zrobić?

Odwołanie darowizny z powodu rażącej niewdzięczności

Darowiznę jeszcze niewykonaną można odwołać, jeżeli po jej zawarciu, nastąpiła zmiana stanu majątkowego darczyńcy, która sprawia, że wykonanie darowizny powodowałoby uszczerbek dla jego własnego utrzymania bądź dla jego ustawowych obowiązków alimentacyjnych. 

Natomiast, jeżeli darowizna została już wykonana, to zgodnie z art. 898 Kodeksu cywilnego, darczyńca może ją odwołać tylko wtedy, jeżeli obdarowany dopuścił się względem niego rażącej niewdzięczności. Z powodu rażącej niewdzięczności obdarowanego darczyńca może odwołać zarówno darowiznę wykonaną, jak i niewykonaną. To wyłom w zasadzie pacta sunt servanda. 

Na podstawie art. 898 K.c. można odwołać darowiznę jedynie ze względu na zachowanie obdarowanego (działanie lub zaniechanie), które miało miejsce po zawarciu umowy darowizny. 

Spadkobiercy darczyńcy mogą odwołać darowiznę z powodu niewdzięczności tylko wtedy, gdy darczyńca w chwili śmierci był uprawniony do odwołania albo gdy obdarowany umyślnie pozbawił darczyńcę życia lub umyślnie wywołał rozstrój zdrowia, którego skutkiem była śmierć darczyńcy.

Jak rozumieć pojęcie rażącej niewdzięczności?

Należy podkreślić, że "w prawie cywilnym brak bliższego wyjaśnienia zakresu pojęcia „rażąca niewdzięczność”, stanowiącego samodzielną przesłankę odwołania darowizny. Analiza znaczenia użytych w nim określeń pozwala przyjąć, zgodnie z ugruntowanym w tym zakresie stanowiskiem Sądu Najwyższego, że niewdzięczne będzie każde zachowanie obdarowanego, niewłaściwe i krzywdzące darczyńcę, przy czym aby zostało uznane za „rażąco niewdzięczne”, musi cechować je znaczne nasilenie złej woli skierowanej na wyrządzenie darczyńcy krzywdy lub szkody majątkowej. Dlatego pod pojęcie „rażącej niewdzięczności” podpadają przede wszystkim przestępstwa skierowane przeciwko życiu, zdrowiu, czci i godności osobistej, a wreszcie przeciwko majątku darczyńcy. Cechy rażącej niewdzięczności mogą mieć także inne zachowania wysoce nieprzyjazne (...) kierowane bezpośrednio wobec darczyńcy, jak i także w stosunku do osoby jemu bliskiej. W każdym jednak przypadku niezależnie od tego, czy będą to działania, czy zaniechania obdarowanego wymagane jest ujawnienie po jego stronie zamiaru pokrzywdzenia darczyńcy. Zgodnie z powszechnie akceptowanym poglądem, nie mogą być uznane za rażącą niewdzięczność przykrości i krzywdy czynione impulsywnie, lecz mieszczące się w granicach zwykłych konfliktów życia codziennego (...) W świetle art. 898 § 1 KC nie można abstrahować również od przyczyn konfliktu między stronami. Pojęcie „niewdzięczności” wymaga analizy motywów określonych zachowań obdarowanego, w tym zwłaszcza tego, czy zachowania jego nie są powodowane czy wręcz prowokowane - wprost lub pośrednio - przez darczyńcę (...)" (tak: wyrok Sądu Apelacyjnego w Łodzi z dnia 15 maja 2015 r., sygn. akt I ACa 1705/14, Legalis nr 1285504). 

Oceniając, czy przesłanka rażącej niewdzięczności jest spełniona, należy brać pod uwagę całokształt okoliczności konkretnego przypadku. Obdarowany musi dopuścić się rażącej niewdzięczności „względem darczyńcy”. Co do zasady nie mogą to być czyny wymierzone przeciwko osobie trzeciej, choćby pośrednio były przykre dla darczyńcy, chyba że w okolicznościach sprawy uzasadniony jest wniosek, iż działania skierowane przeciwko osobie trzeciej (np. bliskiej darczyńcy) równocześnie godziły również darczyńcę. Rażąca niewdzięczność zachodzi jedynie wtedy, kiedy niewłaściwe postępowanie obdarowanego było intencjonalne, świadome, umyślne. Musi ono być wysoce niewłaściwe i krzywdzące obdarowanego. Istotne znaczenie przy ocenie ma osobiste zachowanie samego darczyńcy. Przesłanki rażącej niewdzięczności nie spełniają np. zachowania obdarowanego niewykraczające poza zwykłe konflikty życiowe bądź rodzinne. 

Pojęcie rażącej niewdzięczności ma charakter klauzuli generalnej. Sposób rozumienia "niewdzięczności" jako przesłanki zastosowania art. 898 § 1 K.c. koresponduje z potocznym znaczeniem tego słowa. W potocznym języku "niewdzięczność" jest rozumiana jako "brak poczucia do jakichkolwiek zobowiązań moralnych względem osób, które udzieliły pomocy lub w inny sposób okazały dobro". Ocena, czy niewdzięczność okazywana przez obdarowanego ma charakter kwalifikowany, czyli jest rażąca, powinna być dokonywana z uwzględnieniem zobiektywizowanych kryteriów. Przy dokonywaniu takiej oceny nie można jednak nie uwzględnić charakteru konkretnych relacji między obdarowanym i darczyńcą oraz norm wyznaczających zakres akceptowalnych zachowań zarówno w całym społeczeństwie, jak i w grupie społecznej, do której należy darczyńca (tak: wyrok Sądu Apelacyjnego w Katowicach z dnia 27 kwietnia 2017 r., sygn. I ACa 1208/16, LEX nr 2308677).

Kiedy i jak można odwołać darowiznę z powodu rażącej niewdzięczności?

Darowizna już wykonana, nie może być odwołana - z powodu rażącej niewdzięczności obdarowanego - w każdym czasie. W szczególności, uprawnienie do jej odwołania zostaje wyłączone, jeżeli darczyńca obdarowanemu przebaczył (jeśli w chwili przebaczenia darczyńca nie miał zdolności do czynności prawnych, przebaczenie jest skuteczne, gdy nastąpiło z dostatecznym rozeznaniem).

Odwołania darowizny nie można również dokonać po upływie roku od dnia, w którym darczyńca dowiedział się o niewdzięczności obdarowanego.

Darowiznę odwołuję się poprzez złożenie stosownego oświadczenia obdarowanemu na piśmie. Jest ono skuteczne z chwilą, gdy obdarowany mógł zapoznać się z jego treścią.

Zwrot przedmiotu odwołanej darowizny powinien nastąpić stosownie do przepisów o bezpodstawnym wzbogaceniu. Od chwili zdarzenia uzasadniającego odwołanie obdarowany ponosi odpowiedzialność na równi z bezpodstawnie wzbogaconym, który powinien się liczyć z obowiązkiem zwrotu. Samo odzyskanie danej rzeczy ruchomej czy powrotne przeniesienie własności nieruchomości, w związku z odwołaniem darowizny, jest tematem na osobny artykuł.

Podstawa prawna:

• ustawa z dnia 23 kwietnia 1964 r. kodeks cywilny (Dz.U. 1964 r., Nr 16, poz. 93, ze zmianami).

Michał Pichór

Radca prawny

Radca prawny, prawnik biznesu. Absolwent Wydziału Prawa i Administracji Uniwersytetu Jagiellońskiego. Swoją pracę magisterską napisał w Instytucie Prawa Własności Intelektualnej UJ. Ukończył aplikację radcowską prowadzoną przy Okręgowej Izbie Radców Prawnych w Krakowie. Specjalista w zakresie obsługi prawnej przedsiębiorców, ze szczególnym uwzględnieniem windykacji należności oraz prawa umów.