Dziedziczenie według nowych reguł w prawie krajowym i unijnym

Zmiany dotyczące krajowego prawa spadkowego są szeroko komentowane, natomiast z nieznanych przyczyn pominięto niejako w debacie publicznej równie istotne zmiany, jakie weszły do krajowych porządków prawnych na mocy Rozporządzenia Paramentu Europejskiego i Rady (UE) nr 650/2012 z dnia 4 lipca 2012 r. w sprawie jurysdykcji, prawa właściwego, uznawania i wykonywania orzeczeń, przyjmowania i wykonywania dokumentów urzędowych dotyczących dziedziczenia oraz w sprawie ustanowienia europejskiego poświadczenia spadkowego opublikowanego w Dz. U. UE. L. 2012.201.107 z dnia 2012.07.27. Choć rozporządzenie weszło w życie dnia 27 lipca 2012r., w znacznej większości obowiązuje dopiero od dnia 17 sierpnia 2015r.

Jak widać, nie tylko krajowy ustawodawca, ale również unijny dostrzegł konieczność dostosowania istniejących regulacji i uregulowania pewnych kwestii dotąd nieregulowanych. Wpływ na aktywność unijnego ustawodawcy bez wątpienia mają otwarte granice – swoboda przemieszczania się i osiedlania obywateli państw członkowskich UE na terenie innych krajów członkowskich jak również przepływ kapitału i przepływ pracowników.

Najistotniejsze kwestie, które reguluje rozporządzenie nr 650/2012 omówiono poniżej, dzieląc te zagadnienia na poszczególne punkty.

Zakres zastosowania

Przechodząc do meritum unijnej regulacji, zawartej w wyżej przywołanym rozporządzeniu nr 650/2012, zwrócić w pierwszej kolejności uwagę należy na zakres zastosowania. Kwestia ta poruszona jest już w preambule, gdzie czytamy, że: „Zakres stosowania niniejszego rozporządzenia powinien obejmować wszystkie cywilnoprawne aspekty dziedziczenia majątku po osobie zmarłej, a mianowicie wszystkie formy przejścia składników majątku, praw i obowiązków na skutek śmierci, czy to na podstawie dobrowolnego rozrządzenia na wypadek śmierci, czy to w drodze dziedziczenia ustawowego. Niniejsze rozporządzenie nie powinno mieć zastosowania do kwestii podatkowych ani do kwestii administracyjnych o charakterze publicznoprawnym.” Unijny prawodawca po raz kolejny zostawił poza zakresem zastosowania m. in. kwestie podatkowe co znalazło potwierdzenie w art. 1 rozporządzenia. Brak trans granicznej regulacji w kwestiach podatkowych skutkuje utrzymaniem dotychczasowego stanu braku ułatwień dla spadkobierców.

Definicja pojęcia „sąd”

W jednym z pierwszych artykułów rozporządzenia zawarto słowniczek pojęć, a wśród nich ujęto nową definicji pojęcia „sąd” i przyjęto szerokie rozumienie tego pojęcia. Zgodnie z art. 3 ust 2 omawianego rozporządzenia przez sąd rozmieć należy „każdy organ sądowy i wszystkie inne organy oraz przedstawicieli zawodów prawniczych właściwych w sprawach spadkowych, którzy wykonują funkcje sądowe lub działają na podstawie przekazania uprawnień przez organ sądowy lub działają pod kontrolą organu sądowego, pod warunkiem że takie inne organy i przedstawiciele zawodów prawniczych zapewniają gwarancje bezstronności i prawa wszystkich stron do bycia wysłuchanymi oraz pod warunkiem, że ich orzeczenia na mocy prawa państwa członkowskiego, w którym działają: mogą być przedmiotem zaskarżenia do organu sądowego lub ponownego rozpoznania przez organ sądowy; oraz mają moc i skutek podobne do orzeczenia organu sądowego w takiej samej sprawie.”

 Jurysdykcja – sąd właściwy

Zgodnie z art. 4 rozporządzenia „sądy państwa członkowskiego, w którym zmarły miał swoje miejsce zwykłego pobytu w chwili śmierci, mają jurysdykcję do orzekania co do ogółu spraw dotyczących spadku.”   Już na tym etapie pojawiają się głosy w doktrynie, że wykładnia pojęcia „zwykły pobyt” może nastręczać wiele problemów w praktyce i zmusza niejako krajowego prawodawcę do ujednolicenia terminologii w tym zakresie by nie powodować rozbieżności interpretacyjnych.

  Umowa prorogacyjna

 Unijny prawodawca ustanowił również możliwość zawarcia umowy prorogacyjnej w art. 5 rozporządzenia. Zgodnie z art. 5 ust. 1. „w przypadku gdy wybrane przez zmarłego prawo regulujące dziedziczenie po nim zgodnie z art. 22 jest prawem państwa członkowskiego, zainteresowane strony mogą umówić się, że wyłączną jurysdykcję do orzekania w sprawie dotyczącej spadku mają sąd lub sądy tego państwa członkowskiego.” Komentując ten przepis pamiętać należy, że zainteresowani nie mają pełnej dowolności w zakresie wyboru sądu – ich wybór jest ograniczony do sądów państwa członkowskiego, którego prawo wybrał spadkodawca.

W kontekście umowy prorogacyjnej należy również zwrócić uwagę na formę. Zgodnie z art. 5 ust. 2, taka „umowa prorogacyjna sporządzana jest na piśmie, opatrywana datą i podpisywana przez zainteresowane strony. Każde przekazanie informacji za pomocą środków elektronicznych umożliwiające trwały zapis umowy uznaje się za równoważne ze sporządzeniem na piśmie.” Jak słusznie się wskazuje rezygnacja przez unijnego ustawodawcę z obostrzeń w zakresie formy ułatwi zainteresowanym sporządzenie umowy prorogacyjnej i jej zawarcie ale może również prowadzić do nadużyć.

Prawo właściwe

Zgodnie z art. 21 rozporządzenia „jeżeli przepisy niniejszego rozporządzenia nie stanowią inaczej, prawem właściwym dla ogółu spraw dotyczących spadku jest prawo państwa, w którym zmarły miał miejsce zwykłego pobytu w chwili śmierci.” Powyższe oznacza, że jeśli obywatel Polski umrze np. na terytorium Francji i nie zawrze np. w testamencie postanowienia, że dla rozstrzygania spraw związanych z dziedziczeniem ma zastosowanie prawo polskie, wówczas zastosowanie znajdą przepisy prawa francuskiego i to one będą podstawą rozstrzygania spraw spadkowych Polaka zmarłego na terenie Francji. Łącznikiem więc jest prawo miejsca zwykłego pobytu, a nie prawo państwa obywatelstwa. Prawodawca przewidział jednak, że łącznik ten może w wielu przypadkach okazać się zawodny, gdyż zmarły niekoniecznie w miejscu zwykłego pobytu mógł koncentrować swoje interesy życiowe. Dlatego zawarto klauzulę tzw. ściślejszego związku, zgodnie z którą, „gdy wyjątkowo, ze wszystkich okoliczności sprawy jasno wynika, że w chwili śmierci zmarły był w sposób oczywisty bliżej związany z państwem innym niż państwo stałego pobytu z chwili śmierci, prawem właściwym dla dziedziczenia jest prawo tego innego państwa (art. 21 ust. 2)

 Możliwość wyboru prawa właściwego

W kwestii prawa właściwego dla spraw spadkowych unijny prawodawca dał szansę dokonania w tym zakresie wyboru przyszłemu spadkodawcy, który może dokonać takiego wyboru spośród praw państw, jakich ma obywatelstwa. Zgodnie z art. 22 rozporządzenia, „jeśli spadkodawca posiada więcej niż jedno obywatelstwo, może dokonać wyboru prawa każdego państwa, którego obywatelstwo posiada.” Tym samym przyszły spadkodawca za życia może sam zdecydować według jakiego porządku prawnego będzie się toczyć postępowanie spadkowe po nim i o ile wybór prawa właściwego zostanie dokonany poprawnie w zakresie formy jak i treści, przyszły spadkodawca niejako na przyszłość uchylić stosowanie łącznika „zwykłego miejsca pobytu w chwili śmierci.”

Jeśli chodzi o formę, jakiej należy dochować dla skutecznego dokonania wyboru prawa, zgodnie z art. 22 ust 2 rozporządzenia „wybór prawa musi być dokonany w sposób wyraźny w oświadczeniu w formie rozrządzenia na wypadek śmierci lub musi wynikać z postanowień takiego rozrządzenia.  Zgodnie z art. 22 ust 3 rozporządzenia badanie ważności materialnej tego aktu, w którym dokonano wyboru prawa, będzie podlegało wybranemu prawu. Celem unijnego prawodawcy jest również wykluczenie możliwość dzielenia postępowania na części, tak by było ono prowadzone tylko w jednym państwie członkowskim, a nie w różnych.

Uregulowanie dotyczące wyboru prawa właściwego powinno znaleźć się w testamencie. W tym miejscu wskazać należy, że „od 5 października 2011 roku funkcjonuje Notarialny Rejestr Testamentów (NORT), w którym Notariusze dokonują rejestracji testamentów na wyraźny wniosek testatora zawarty w samym testamencie lub odrębnym protokole. Rejestr nie zawiera żadnej informacji o treści testamentu, zwłaszcza danych osobowych spadkobierców. Potwierdza on jedynie, że określony spadkodawca w ogóle jakiś testament lub testamenty zarejestrował i w jakiej kancelarii (kancelariach) można te dokumenty lub ich wypisy otrzymać.”[1] Zarejestrowanie testamentu ułatwia jego poszukiwanie i powoduje, że wybór prawa ma szanse zostać zauważony na etapie dziedziczenia.

Dla uniknięcia wątpliwości w pkt 41 Preambuły unijny prawodawca doprecyzował zasadę ustalania obywatelstwa i przyjął, że „do celów stosowania niniejszego rozporządzenia ustalenie obywatelstwa lub obywatelstw danej osoby należy traktować jako kwestię wstępną. Kwestia uznania danej osoby za obywatela danego państwa znajduje się poza zakresem stosowania niniejszego rozporządzenia i podlega prawu krajowemu, w tym - w stosownych przypadkach - konwencjom międzynarodowym, przy pełnym poszanowaniu ogólnych zasad Unii Europejskiej.”

Uznawanie orzeczeń

W rozporządzeniu uregulowano również kwestię uznawania orzeczeń w sprawach spadkowych. Zgodnie z art. 39 rozporządzenia „orzeczenie wydane w państwie członkowskim jest uznawane w innych państwach członkowskich bez potrzeby przeprowadzania specjalnego postępowania. ” Na mocy art. 41  niedopuszczalna jest kontrola merytoryczna orzeczenia wydanego w państwie członkowskim

Wykonywanie orzeczeń

W art. 43 i nast. uregulowano kwestie wykonalności orzeczeń wydanych w państwie członkowskim i przyjęto, że orzeczenia wydane w państwie członkowskim i wykonalne w tym państwie są wykonalne w innym państwie członkowskim, jeżeli na wniosek jakiejkolwiek zainteresowanej strony stwierdzono ich wykonalność w tym innym państwie członkowskim zgodnie z procedurą przewidzianą rozporządzeniem. Należy dodać, że takie orzeczenie wywołuje takie same skutki dowodowe jak w państwie pochodzenia.

Europejskie poświadczenie spadkowe

W preambule rozporządzenia w pkt 67 czytamy: „Szybkie, łatwe i skuteczne załatwienie sprawy spadkowej mającej skutki transgraniczne w Unii wymaga, by spadkobiercy, zapisobiercy, wykonawcy testamentów lub zarządcy spadku mogli łatwo wykazać swój status lub prawa i uprawnienia w innym państwie członkowskim, na przykład w państwie członkowskim, w którym znajduje się majątek spadkowy. Aby im to umożliwić, niniejsze rozporządzenie powinno przewidywać ustanowienie jednolitego poświadczenia - europejskiego poświadczenia spadkowego (zwanego dalej „poświadczeniem”) - które byłoby wydawane w celu wykorzystania w innym państwie członkowskim. W trosce o poszanowanie zasady pomocniczości poświadczenie nie powinno zastępować wewnętrznych dokumentów, które mogą istnieć do podobnych celów w państwach członkowskich.”

Zgodnie z powyższym wprowadzono rozporządzeniem europejskie poświadczenie spadkowe, której nie zastępuje krajowego stwierdzenia nabycia spadku ani notarialnego poświadczenia dziedziczenia; ma natomiast ułatwić spadkobiercom, zapisobiercom mających bezpośrednie prawa do spadku oraz wykonawcom testamentów lub zarządcom spadku, wykazanie w innym państwie członkowskim swojego statusu lub umożliwić wykonywanie, swoich praw jako spadkobiercy, zapisobiercy, wykonawcy testamentów czy zarządcy spadku. Europejskie poświadczenie o którym mowa powyżej wydawane ma być w państwie członkowskim, którego sądy mają jurysdykcję w sprawie spadkowej po zmarłym zgodnie z art. art. 4, 7, 10 lub 11 rozporządzenia.

Zgodnie z art. 69 rozporządzenia: „Poświadczenie rodzi skutki we wszystkich państwach członkowskich bez wymogu stosowania jakiejkolwiek szczególnej procedury” i wiążą się z nim domniemania opisane w rozporządzeniu.

Podsumowując, zauważyć należy, że rozporządzenia zawiera kompleksową regulację spadkową i jest dużym krokiem naprzód w kierunku harmonizacji i ujednolicenia prawa spadkowego UE. Podobnie pozytywnie należy ocenić krajową regulację, która ma na celu większą ochronę spadkobierców. Praktyka stosowania przepisów unijnych jak i krajowych pokaże, na ile zmiany te  są prawidłowo uregulowane i czy w procesie stosowania nie pojawią się niejasności wymagające doprecyzowania tych kwestii przez orzecznictwo i judykaturę.