Jak bronić się przed znęcaniem się?

Znęcanie się stanowi przestępstwo. Każdy ma prawo do życia w wolności od strachu, poniżenia, wymuszeń. Nie należy ignorować stodowania przemocy psychicznej, aby takie milczenie nie zostało odebrane jako przyzwolenie oraz aby sytuacja nie wymknęła się spod kontroli.

Znęcanie się jako przestępstwo

Art. 207 Kodeksu karnego brzmi: 

podlega karze pozbawienia wolności od 3 miesięcy do lat 5.

podlega karze pozbawienia wolności od 6 miesięcy do lat 8.

podlega karze pozbawienia wolności od roku do lat 10.

podlega karze pozbawienia wolności od lat 2 do 12". 

• Znęca się – chodzi o zadawanie cierpień, które mają na celu udręczenie pokrzywdzonego. Pojęcie to zawiera także element intensywności, częstotliwości oraz trwałości tych działań. Zazwyczaj znęcanie się polega na działaniu wielokrotnym. Sąd może jednakże uznać za przestępstwo znęcania się również działanie jednorazowe, lecz o dużej dotkliwości.
• Działanie lub zaniechanie – znęcanie się może przybierać formy: działania, jak bicie, popychanie, szarpanie, wyzywanie, poniżanie, ubliżanie, a także zaniechania, jak głodzenie lub nieudzielanie pomocy. W każdym z tych przypadków mamy do czynienia z zachowaniem, które może kwalifikować się do odpowiedzialności karnej za znęcanie się.
• Umyślność z zamiarem bezpośrednim – przestępstwo znęcanie się może być popełnione tylko w formie bezpośredniego zamiaru udręczenia drugiej osoby i wywołania u niej cierpień fizycznych bądź psychicznych. Sprawca więc nie tylko godzi się na taki skutek, ale do takiego skutku dąży swoim działaniem. Sprawca prawdopodobnie będzie bronił się twierdząc, że celem jego działań nie było znęcanie się nad osobą najbliższą, a jedynie troska o zachowanie rodziny, o właściwe wychowanie itd. Należy jednakże pamiętać, że takie cele można realizować, stosując zupełnie inne środki i nie kosztem osoby pokrzywdzonej.
• Trwałość – znęcanie się jest zazwyczaj przestępstwem trwałym, tzn. polega na utrzymywaniu niezgodnego z prawem stanu rzeczy. Termin przedawnienia tego przestępstwa zaczyna biec od jego zakończenia, a więc np. od momentu, kiedy sprawca przestał znęcać się nad ofiarą. Jednocześnie prawomocny wyrok powoduje m.in., że osoba skazana na karę pozbawienia wolności w zawieszeniu wraca do domu i zaczyna znów znęcać się nad żoną, dzieckiem lub inną osobą, popełnia nowe przestępstwo.
• Przewaga sprawcy nad ofiarą – pojęcie znęcania się zawiera w sobie założenie, że sprawca posiada przewagę nad swoją ofiarą, której ta nie może się przeciwstawić bądź może to zrobić jedynie w niewielkim stopniu. Co do zasady nie ma zatem możliwości uznania, że np. gdy dwoje małżonków wzajemnie się wyzywa, popycha, bije i poniża, to oboje zostaną skazani za znęcanie się nad osobą najbliższą.
• Znęca się fizycznie lub psychicznie – znęcanie może polegać na zadawaniu fizycznych dolegliwości (bicie, popychanie, szarpanie, zadawanie bólu), jak i zadawaniu dolegliwości psychicznych (znieważanie, zmuszanie do określonych zachowań, grożenie, niszczenie mienia, zakłócanie snu).

Znęcanie się psychiczne nie jest przestępstwem mniejszej wagi. Każdy ma prawo do życia w wolności od strachu, poniżenia, wymuszeń. Nie należy ignorować stodowania przemocy psychicznej, aby takie milczenie nie zostało odebrane jako przyzwolenie oraz aby sytuacja nie wymknęła się spod kontroli. Każdy przypadek znęcania się oraz przemocy domowej należy zgłosić sprawy do organów ścigania, żeby sytuacja się nie powtórzyła. 

Kto może być pokrzywdzonym przestępstwem znęcania się?

Może to być:

• osoba najbliższa lub inna osoba pozostająca w stałym lub przemijającym stosunku zależności od sprawcy – znęcać można się zarówno nad żoną, dziećmi (w tym również pełnoletnimi np. wspólnie zamieszkującymi) konkubentem, rodzicem, jak też osobami, które z jakiś względów pozostają w stosunku zależności od sprawcy, nawet jeśli nie jest on trwały, a jedynie tymczasowy (krewny zamieszkujący wspólnie lub osoba niespokrewniona ale zamieszkująca bądź pracująca w gospodarstwie sprawcy).
• osoba nieporadna ze względu na stan psychiczny lub fizyczny - jest to osoba, która np. ze względu niedorozwój psychiczny, zaburzenia emocjonalne lub stan fizyczny spowodowany np. ciężką chorobą, nie ma możliwości samodzielnego decydowania o swoim losie. Chodzi zarówno osoby, które nie są w stanie racjonalnie ocenić sytuacji, jak i takie, które ze względu na swój stan zdrowia, pomimo możliwości właściwej oceny sytuacji, nie są w stanie jej zmienić, w skuteczny sposób zareagować oraz ewentualnie bronić się przed zagrożeniami. O nieporadności danej osoby zawsze będą decydować jej indywidualne cechy. Sama choroba albo niepełnosprawność nie przesądzają jeszcze o nieporadności.

Kiedy sprawca poniesie surowszą odpowiedzialność?

Prawo karne przewiduje sytuacje, w których sprawca przestępstwa poniesie surowszą odpowiedzialność – są to tzw. typy kwalifikowane przestępstwa polegające na tym, że sprawca działa w sposób wyjątkowy (np. ze szczególnym okrucieństwem) albo osiąga szczególny, wyjątkowy skutek, np. w postaci targnięcia się pokrzywdzonego na życie.

Szczególne okrucieństwo to kategoria ocenna, niezdefiniowana jednoznacznie. Uznaje się, iż jest to zachowanie sprawcy charakteryzujące się drastycznymi metodami działania, wyjątkowo dotkliwymi dla ofiary, powodującymi bardzo silne cierpienia fizyczne bądź psychiczne. Szczególne okrucieństwo nie musi nosić znamion przemocy fizycznej. Może się zatem zdarzyć, że sprawca stosujący przemoc psychiczną, czynił to tak dotkliwie, iż można jego działania zakwalifikować jako szczególnie okrutne. Ocena, czy dane działanie nosiło znamię szczególnego okrucieństwa, winna odbywać się poprzez analizę właściwości osobistych pokrzywdzonego, jego wrażliwości, skutków takiego działania dla jego psychiki. Nie można więc przyjąć obiektywnych standardów, jakie dane zachowanie powinno spełniać, ponieważ przede wszystkim należy uwzględnić subiektywny odbiór znęcania się przez ofiarę.

Targnięcie się pokrzywdzonego na własne życie – jeszcze surowsza odpowiedzialność następuje wtedy, gdy pokrzywdzony w wyniku działań sprawcy podejmuje próbę odebrania sobie życia. Podkreślenia wymaga, że dla wypełnienia znamion tego przestępstwa nie jest konieczne, aby próba ta była udana i doprowadziła do śmierci ofiary.

Od niedawna surowszą odpowiedzialność przewidziano dla znęcającego się fizycznie lub psychicznie nad osobą nieporadną ze względu na jej wiek, stan psychiczny lub fizyczny.

Ofiara ma prawo do obrony

Obrona konieczna ofiary przed znęcaniem się – zasadniczo przyjmuje się, że ofiara ma prawo obrony przed bezpośrednim bezprawnym zamachem na jej dobro chronione prawnie, tzn. np. życie, zdrowie, mienie. Nie można więc uznać, że obrona osoby, nad którą sprawca się znęca odbiera jego działaniu cechy przestępstwa. Ta obrona powinna występować w sytuacji bezpośredniego zamachu, nie zaś w razie tylko obawy, iż taki zamach nastąpi. Jeżeli więc żona szykuje sobie nóż na wszelki wypadek, gdyby mąż przyszedł do domu pijany i robił awantury, by móc się przed nim bronić, oraz jeżeli użyje go, zanim do awantury dojdzie pod wpływem emocji, bez istnienia wyraźnego zagrożenia jej życia lub zdrowia, to może ponieść za to odpowiedzialność karną, niezależnie od tego, że jej działanie zostało wywołane wcześniejszym zachowaniem się męża. Nie oznacza to jednakże bezkarności męża, a tylko możliwość prowadzenia postępowania karnego o znęcanie się w stosunku do niego i o uszkodzenie ciała w stosunku do niej. Obrona ofiary przed znęcaniem się, żeby została uznana za uzasadnioną, musi zatem spełniać kryteria obrony przed bezpośrednim zamachem.

Przemoc w rodzinie (przemoc domowa)

Przestępstwo znęcania się najczęściej utożsamiane jest ze zjawiskiem przemocy domowej. Pojęcie przemocy domowej jest jednak znacznie szersze i może zawierać w sobie nie tylko znęcanie się, ale też inne czyny karalne oraz czynności skierowane bezpośrednio na pokrzywdzenie ofiary.

Znęcanie się nie jest tożsame z przemocą domowa. Występują pewne znaczące różnice:

• częstotliwość - często sądy wymagają aby sprawca wielokrotnie uderzył czy zwymyślał swoją ofiarą, żeby móc orzec o zaistnieniu przestępstwa znęcania się. Przemoc domowa obejmuje nawet jednorazowe działanie czy zaniechanie;
• intensywność - jeżeli działanie sprawcy było jednorazowe, lecz wyjątkowo okrutne, to sąd może uznać je za przestępstwo znęcania się. W razie przemocy domowej intensywność działania czy zaniechania nie ma znaczenia.

Przemoc, która stosowana jest w domu, w stosunku do osób najbliższych jest zawsze zabroniona, niezależnie od jej postaci, intensywności, częstotliwości oraz innych okoliczności. 

Definicja przemocy w rodzinie, zgodnie z ustawą o przeciwdziałaniu przemocy w rodzinie, brzmi:

Przemocy w rodzinie jest to jednorazowe albo powtarzające się umyślne działanie lub zaniechanie naruszające prawa bądź dobra osobiste osób, m.in. narażające te osoby na niebezpieczeństwo utraty życia, zdrowia, naruszające ich godność, nietykalność cielesną, wolność, w tym seksualną, powodujące szkody na ich zdrowiu fizycznym czy psychicznym, a także wywołujące cierpienia oraz krzywdy moralne u osób dotkniętych przemocą.

Formy przemocy

Przemoc może przybrać wiele form:

• fizyczna, polegająca na biciu, popychaniu, głodzeniu, zmuszaniu do kontaktów seksualnych itp. (stosunki seksualne w małżeństwie nie są obowiązkiem); 
• psychiczna, polegająca na wyzywaniu, wszczynaniu awantur, szantażowaniu, wymuszaniu określonych zachowań, grożeniu, więzieniu w domu, w zamkniętym pokoju, w piwnicy, na strychu itp.;
• materialna, polegająca na pozbawianiu mienia, pozbawianiu dostępu do wspólnych kont, wydzielaniu gotówki, ograniczaniu dostępu do zasobów finansowych, niełożenie na utrzymanie dzieci, zabieraniu kart płatniczych (zarobki współmałżonka po zawarciu małżeństwa stają się automatycznie waszą wspólną własnością małżonków). 

Przemoc w rodzinie składać się może z wielu ściśle ze sobą powiązanych zachowań spawcy. Mogą one być traktowane łącznie i wówczas mówimy o znęcaniu się, jak też rozdzielnie i w takim wypadku możemy mówić o groźbie karalnej, uszkodzeniu ciała, kradzieży bądź pozbawieniu wolności. Każde z tych pojedynczych działań jest również zabronione przez prawo i może zostać zgłoszone na Policję czy do Prokuratury w celu wszczęcia postępowania przeciwko sprawcy.

Podstawa prawna:

• ustawa z dnia 6 czerwca 1997 r. - Kodeks karny (t.j. Dz.U. z 2022 r., poz. 1138).

A.J.
Zespół e-prawnik.pl