Jak rozwiązać przysposobienie (adopcję)?

W jaki sposób może ustać stosunek" przysposobienia (adopcji)?

Do sposobów ustania tego stosunku należy:

• ustanie przysposobienia z mocy samego prawa (ex lege, np. w razie późniejszego ustalenia macierzyństwa przysposabiającej lub ojcostwa przysposabiającego - nie dotyczy to przysposobienia całkowitego),
• stwierdzenie nieistnienia przysposobienia (np. w sytuacji orzeczenia przysposobienia własnego dziecka, co do którego ojcostwo" przysposabiającego zostało wcześniej ustalone) - w drodze powództwa wytoczonego na podstawie art. 189 Kodeksu postępowania cywilnego,
• jego rozwiązanie (na podstawie art. 125-127 Kodeksu rodzinnego i opiekuńczego).  

Kiedy rozwiązanie stosunku przysposobienia jest dopuszczalne, a kiedy nie?

Zgodnie z art. 125 § 1 Kodeksu rodzinnego i opiekuńczego, z ważnych powodów zarówno przysposobiony, jak i przysposabiający mogą żądać rozwiązania stosunku przysposobienia przez sąd. Jest to jedyna przewidziana w ustawie droga rozwiązania tego stosunku prawnego, nie powoduje więc automatycznego rozwiązania stosunku przysposobienia ani późniejsze przysposobienie małoletniego przez inną osobę, ani pozbawienie przysposabiających małżonków władzy rodzicielskiej nad przysposobionym. Dopóki zatem trwa stosunek przysposobienia i przyspasabiający żyje, małoletni nie może być przysposobiony przez inną osobę z wyjątkiem przysposobienia przez małżonka osoby, która już przysposobiła tego małoletniego (art. 115 § 2 K.r.o.). Nie ma też możliwości unieważnienia przysposobienia z powodu niezachowania przesłanek materialnoprawnych lub uchybień procesowych czy wad oświadczeń woli złożonych w toku postępowania o przysposobienie.

Aby można było przysposobienie rozwiązać, muszą być spełnione dwie przesłanki:

1. istnienie ważnych powodów (przesłanka pozytywna) i
2. dobro dziecka (przesłanka negatywna).

Jako przykład wspomnnianych "ważnych powodów" można podać następujące sytuacje:

• rozkład więzi rodzinnej, jaka normalnie cechuje stosunki między rodzicami a dziećmi, gdy jest on daleko posunięty i według rozsądnych przewidywań nieodwracalny; przy czym rozkład więzi rodzinnej ma inną treść i inne proporcje w przypadku osoby małoletniej, a inne pełnoletniej;
• zawinione postępowanie przysposobionego polegające np. na rażącym naruszaniu czci przysposabiającego czy na nie usprawiedliwionym opuszczeniu przysposabiających;
• rozwód przysposabiających, ale tylko w szczególnych okolicznościach, np. w wypadku zawarcia przez tego z nich, który ma powierzone wykonywanie władzy rodzicielskiej, nowego małżeństwa, jeśli ze względu na dobro dziecka celowe staje się jego przysposobienie przez nowego małżonka tego przysposabiającego; to samo dotyczy rozwodu przysposabiającego z matką przysposobionego oraz jej powtórnego wyjścia za mąż, jeżeli między przysposabiającym a przysposobionym nie został nawiązany stosunek uczuciowy, jaki normalnie istnieje między ojcem a dzieckiem, jednak sam rozwód przysposabiających nie uzasadnia rozwiązania przysposobienia;  
• konieczność usunięcia przeszkody do zawarcia małżeństwa przez strony stosunku przysposobienia;
• potrzebę umożliwienia powrotu dziecka do rodziny naturalnej, gdy usprawiedliwiają to stosunki uczuciowe rodziców naturalnych względem przysposobionego, a nie powstała jeszcze między przysposobionym a przysposabiającym tak silna więź rodzinna, że stanowiłaby stanowcze przeciwwskazanie rozwiązania przysposobienia (np. po odnalezieniu się rodziców naturalnych, którzy w dacie orzekania o przysposobieniu nie byli znani albo nie było wiadomo, czy żyją i gdzie przebywają);
• okoliczność, że dziecko przysposobione wychowuje się w rzeczywistości u rodziców naturalnych w warunkach normalnej z nimi więzi.

W zasadzie nie stanowi natomiast ważnego powodu rozwiązania przysposobienia fakt, iż przysposobiony nie osiągnął należytego rozwoju umysłowego czy okazał się dzieckiem niedorozwiniętym.

Oceny ważnych powodów należy dokonywać według chwili orzekania o rozwiązaniu przysposobienia. Jeśli zatem przysposobiony, który w chwili wszczęcia procesu był małoletni, ukończył przed jego prawomocnym zakończeniem 18 lat, również po wydaniu wyroku przez sąd pierwszej instancji, decydują o rozstrzygnięciu sprawy przesłanki właściwe dla rozwiązania przysposobienia osoby pełnoletniej.

Strona" winna rozkładu więzi rodzinnej nie może żądać rozwiązania przysposobienia. Sąd przy ocenie, czy w sprawie należy orzec rozwiązanie przysposobienia, powinien więc uwzględnić zachowanie się zarówno przysposabiającego, jak i przysposobionego - także w okresie jego małoletniości. Jednak w zasadzie nie mogą uzasadniać rozwiązania przysposobienia trudności natury wychowawczej, nawet jeżeli leżą po stronie przysposobionego dziecka.

Rozwiązanie stosunku przysposobienia nie jest dopuszczalne, jeżeli wskutek niego miałoby ucierpieć dobro małoletniego dziecka. Rozwiązanie przysposobienia może nastąpić tylko, gdy dobro dziecka tego wymaga albo, przynajmniej, gdy przez rozwiązanie przysposobienia dobro małoletniego dziecka nie ucierpi, a więc jego sytuacja nie ulegnie na skutek rozwiązania przysposobienia w sposób istotny zmianie na gorsze. Jeżeli ochrona dobra dziecka da się pogodzić z interesem rodziców, to sąd winien również interes rodziców wziąć pod uwagę. 

Prawo dochodzenia rozwiązania przysposobienia nie podlega ograniczeniom czasowym. Jednak po śmierci przysposobionego lub przysposabiającego rozwiązanie stosunku przysposobienia również nie jest dopuszczalne (zatem powództwo zostanie oddalone, choćby nawet przyczyny tego rozwiązania wystąpiły za życia wyżej wymienionych), chyba że przysposabiający zmarł po wszczęciu sprawy o rozwiązanie stosunku przysposobienia. W wypadku takim na miejsce przysposabiającego w procesie wstępuje kurator ustanowiony przez sąd. Zakaz rozwiązania stosunku przysposobienia po śmierci przysposabiającego lub przysposobionego nie dotyczy uchylenia orzeczenia o przysposobieniu w następstwie skargi o wznowienie postępowania lub rewizji nadzwyczajnej (kasacji).

Jak stanowi art. 125¹ § 1 K.r.o., nie jest dopuszczalne rozwiązanie przysposobienia, na które rodzice przysposobionego wyrazili przed sądem opiekuńczym zgodę bez wskazania osoby przysposabiającego, a więc tzw. przysposobienia nierozwiązywalnego (całkowitego, anonimowego).

 Jest to zakaz bezwzględny (bez względu na okoliczności) i nie ma od niego żadnych wyjątków. Nie ma on jednak zastosowania do przysposobienia orzeczonego przed wejściem w życie tego przepisu. Nie stoi więc sam przez się na przeszkodzie rozwiązaniu przysposobienia, orzeczonego przed dniem 1 marca 1976 r. na podstawie blankietowej zgody rodziców dziecka. Przepis ten jedynie akcentuje, że rozwiązanie takiego przysposobienia jest dopuszczalne tylko w wyjątkowych, uzasadnionych szczególnymi okolicznościami wypadkach, przede wszystkim wtedy, gdy tego wymaga dobro małoletniego dziecka.

Przysposobienie nierozwiązywalne nie stoi jednak na przeszkodzie ponownemu przysposobieniu za życia przysposabiającego. Dopuszczalność ponownego przysposobienia należy oceniać w każdym konkretnym przypadku z uwzględnieniem zasady dobra dziecka jako decydującego kryterium. Przysposobienie to może przybrać każdą postać, a więc: przysposobienia pełnego, pełnego nierozwiązywalnego albo niepełnego. W wyniku orzeczonego wcześniej przysposobienia całkowitego przysposobiony został wyłączony z rodziny naturalnej i włączony do rodziny przysposabiających (którzy są wpisani w aktach stanu cywilnego jako jego rodzice naturalni), zatem ewentulnie ich zgoda będzie potrzebna do orzeczenia ponownego przysposobienia.

Kto może żądać rozwiązania przysposobienia?

Rozwiązanie przysposobienia następuje zawsze w trybie procesowym. Właściwy do rozpoznania sprawy jest sąd okręgowy. Do osób legitymowanych do wystąpienia z powództwem o rozwiązanie przysposobienia należą tylko:

• przysposobiony, jeżeli ukończył 18 lat; a w przeciwnym razie z powództwem takim - w jego imieniu - może wystąpić kurator ustanowiony przez sąd opiekuńczy (rodzice naturalni małoletniego przysposobionego nie mogą w jego imieniu wystąpić z powództwem o rozwiązanie przysposobienia, lecz mogą wziąć udział w charakterze interwenientów ubocznych w sprawie wytoczonej przez kuratora),
• przysposabiający lub
• prokurator. 

Można uznać, iż w wypadku wspólnego przysposobienia przez małżonków możliwe jest wystąpienie z powództwem o rozwiązanie przysposobienia tylko w stosunku do jednego, bez zgody drugiego z nich.

Dopóki przysposobiony jest małoletni, w postępowaniu przed sądem będzie reprezentowany przez kuratora," wyznaczonego przez sąd opiekuńczy w trybie art. 99 K.r.o. Przysposobiony jako pozwany, jeśli jest małoletni, powinien być reprezentowany przez kuratora także w sprawie o rozwiązanie przysposobienia wytoczonej przez jednego z małżonków, gdy przysposabiającymi byli oboje małżonkowie. Drugi z małżonków przysposabiający nie jest stroną w tym procesie, ale może zgłosić wstąpienie do sprawy w charakterze interwenienta ubocznego.  

W sprawach o prawa stanu uczestnikiem postępowania może być tylko osoba bezpośrednio zainteresowana wynikiem sprawy, a więc krąg interwenientów jest ograniczony. W sprawie o rozwiązanie przysposobienia taki bezpośredni i osobisty interes prawny istnieje po stronie naturalnych rodziców dziecka oraz po stronie małżonka przysposabiającego, zwłaszcza gdy wspólnie sprawował władzę rodzicielską.

Jakie są skutki rozwiązania przysposobienia?

Jak stanowi art. 126 § 1 K.r.o., z chwilą rozwiązania stosunku przysposobienia ustają jego skutki. Jeżeli rozwiązanie nastąpiło po śmierci przysposabiającego, uważa się, że skutki przysposobienia ustały z chwilą jego śmierci. Powraca zatem sytuacja sprzed przysposobienia dotycząca:  

• stanu cywilnego przysposobionego i przysposabiającego (przysposobiony traci pozycję dziecka przysposabiającego, a ten ostatni status jego ojca lub matki),  
• więzów pokrewieństwa, jakie wytworzyło przysposobienie oraz wzajemnych praw i obowiązków przysposobionego i przysposabiającego względem rodziny z przysposobienia,  
• więzów pokrewieństwa (przysposobiony przestaje być w wypadku przysposobienia pełnego krewnym krewnych przysposabiającego, a ten ostatni przestaje być - w wypadku przysposobienia pełnego lub niepełnego - dziadkiem dzieci przysposobionego), 
• powinowactwa (ustaje powinowactwo między przysposobionym a małżonkiem przysposabiającego),
• zasad spadkobrania (ustaje wzajemne prawo dziedziczenia przysposobionego i przysposabiającego, odżywa natomiast w pełni to prawo w stosunkach przysposobionego z jego rodziną naturalną, dotyczy to także do sytuacji, gdy rozwiązanie przysposobienia następuje po śmierci przysposabiającego),
• władzy rodzicielskiej (ustaje władza rodzicielska przysposabiającego, a z mocy prawa odżywa władza rodzicielska rodziców naturalnych, sąd orzekający rozwiązanie przysposobienia powinien w związku z tym zawiadomić o tym sąd opiekuńczy),  
• praw i obowiązków przysposobionego względem jego rodziny naturalnej (odżywają wzajemne prawa i obowiązki między przysposobionym a jego rodziną naturalną).  

W drodze wyjątku od tej zasady stosownie do okoliczności sąd może utrzymać w mocy wzajemny obowiązek alimentacyjny przysposabiającego i przysposobionego. Orzekając rozwiązanie stosunku przysposobienia, sąd może więc, stosownie do okoliczności, utrzymać w mocy wynikające z niego obowiązki alimentacyjne. Konstytutywna decyzja sądu w tym względzie musi być zawarta w wyroku orzekającym rozwiązanie przysposobienia. Nie jest możliwe osiągnięcie tego w jakimkolwiek późniejszym postępowaniu. Sąd może zasądzić konkretną rentę alimentacyjną o oznaczonej wysokości (przy czym początek jej płatności nie może przypaść wcześniej niż data uprawomocnienia się wyroku orzekającego rozwiązanie przysposobienia) albo przesądzić tylko samą zasadę utrzymania obowiązku alimentacyjnego na przyszłość, bez precyzowania określonej kwoty.

Tego rodzaju orzeczenie jest zasadne przede wszystkim z uwagi na sytuację majątkową dziecka po rozwiązaniu przysposobienia oraz warunki majątkowe przysposabiającego. Należy przy tym zauważyć, iż z rozwiązaniem przysposobienia odżywają dotychczasowe stosunki rodzinne małoletniego przysposobionego, a więc utrzymanie w mocy obowiązku alimentacyjnego przysposabiającego wymaga rozważenia również możliwości alimentacji dziecka przez jego rodziców.

W razie wątpliwości zasadą powinno być utrzymanie obowiązku alimentacyjnego, a zwłaszcza, gdy dziecko nie może się utrzymać samodzielnie, jest ułomne czy chore. W braku odmiennego rozstrzygnięcia utrzymany przez sąd obowiązek alimentacyjny trwa w zasadzie bez ograniczenia w czasie, lecz jego konkretyzacja zależy od aktualnych potrzeb uprawnionego i możliwości zobowiązanego. Jednak w przypadku powtórnego przysposobienia tej samej osoby utrzymany na jej rzecz obowiązek alimentacyjny, a wynikający z poprzedniego przysposobienia, wygasa.  Przysposobiony zachowuje jednak nazwisko nabyte przez przysposobienie oraz otrzymane w związku z przysposobieniem imię lub imiona. Jednakże z ważnych powodów sąd na wniosek przysposobionego lub przysposabiającego może w orzeczeniu o rozwiązaniu stosunku przysposobienia postanowić, że przysposobiony powraca do nazwiska, które nosił przed orzeczeniem przysposobienia. Na wniosek przysposobionego sąd orzeka o jego powrocie do poprzednio noszonego imienia lub imion.Ważnym powodem uzasadniającym pozbawienie przysposobionego nazwiska, jakie nabył on na skutek przysposobienia, może być np.:

• przypadek, gdy samo rozwiązanie przysposobienia nie chroni jeszcze w sposób należyty uzasadnionych interesów obydwu lub jednej ze stron i gdy zatem ochronę taką zapewnia dopiero likwidacja tego zewnętrznego dowodu istniejącego kiedyś przysposobienia, jakim jest wspólne nazwisko przysposabiającego i przysposobionego;
• sytuacja, gdy przysposabiający przez swe nieodpowiedzialne postępowanie kompromituje w opinii społecznej czy w opinii otoczenia swoje nazwisko, a tym samym nazwisko przysposabiającego;
• samo żądanie pełnoletniego przysposobionego, aby sąd orzekł powrót do jego dawnego nazwiska, gdyż nie szkodzi to interesom przysposabiającego;
• z reguły zgodny wniosek przysposobionego i przysposabiającego w tej sprawie.

Pomiędzy poszczególnymi elementami wyroku rozwiązującego stosunek przysposobienia, w którym poza tym utrzymano wynikające z tego stosunku obowiązki alimentacyjne oraz orzeczono w przedmiocie nazwiska" przysposobionego, nie zachodzi tego rodzaju więź wewnętrzna, iż zaskarżenie choćby jednego z tych elementów stanowi zaskarżenie całego orzeczenia.

Wyrok rozwiązujący przysposobienie ma charakter konstytutywny i działa od momentu jego uprawomocnienia się. Wyjątek dotyczy sytuacji, gdy rozwiązanie przysposobienia nastąpiło po śmierci przysposabiającego - wówczas uważa się, że skutki przysposobienia ustały z chwilą jego śmierci. Wyrok taki jest skuteczny erga omnes, tj. względem wszystkich osób i organów. W razie rozwiązania stosunku przysposobienia nowy akt urodzenia przysposobionego sąd unieważnia w postępowaniu nieprocesowym; unieważnia się również wzmiankę dodatkową o sporządzeniu nowego aktu urodzenia wpisaną do dotychczasowego aktu urodzenia przysposobionego.  

Podstawa prawna:

• Ustawa z dnia 25 lutego 1964 r. - Kodeks rodzinny i opiekuńczy (Dz. U. 1964 r., Nr 9, poz. 59, ze zm.);
• Ustawa z dnia 17 listopada 1964 r. - Kodeks postępowania cywilnego (Dz. U. 1964 r., Nr 43, poz. 296, ze zm.)  

A.J.
Zespół e-prawnik.pl