Kiedy i jak przeprowadza się postępowanie polubowne?

29.11.2011

Dlaczego strony są skłonne oddawać sprawy pod rozstrzygnięcie sądu polubownego?

Strony oddają sprawy pod rozstrzygnięcie sądu polubownego z tego względu, że sąd polubowny działa szybciej niż sąd państwowy. Rozstrzygnięcia przed sądem polubownym oszczędzają stronom zarówno czasu jak i wydatków. Postępowanie to jest bowiem mniej kosztowne od postępowania przed sądami państwowymi.

Sąd polubowny, ze względu na swoje przymioty (a zwłaszcza ze względu na to, iż jest to postępowanie szybkie i tanie) jeszcze większą rolę odgrywa w stosunkach międzynarodowych – głównie w sprawach handlowych tzw. porozumienia arbitrażowe są zasadniczym środkiem rozwiązywania sporów, jakie pojawiają się pomiędzy partnerami gospodarczymi.

Na jakich zasadach mogą działać sądy polubowne?

Po pierwsze sąd polubowny może być instytucją stałą, która jest ustanowiona w statucie, lub regulaminie pewnych organizacji, stowarzyszeń, czy też związków. Orzekanie takich sądów i poddawanie im danych spraw pod rozwagę zależy w głównej mierze od przepisów organizacyjnych danej instytucji.
Po drugie sąd polubowny może być instytucją powoływaną do rozstrzygnięcia pewnej konkretnej sprawy (ad hoc). Wówczas wykorzystuje się do tego tzw. zapis na sąd polubowny.

Jaki jest zakres działalności sądów polubownych?

Strony mogą poddać pod rozstrzygnięcie sądu polubownego spory o prawa majątkowe z wyłączeniem jednakże spraw o alimenty a także sprawy niemajątkowe oraz sprawy z zakresu prawa pracy, przy czym zapis na sąd polubowny obejmujący spory z zakresu prawa pracy może być sporządzony tylko po powstaniu sporu i wymaga zachowania formy pisemnej.

Co to jest zapis na sąd polubowny i jak go dokonać?

Zapis na sąd polubowny jest umową, która oddaje rozstrzygnięcie sporu do sądu polubownego. Dopóki strony obowiązuje taka umowa, nie można żądać de facto przekazać sprawy do rozpoznania przez sąd powszechny. Jeśli jednak sprawa zostanie skierowana do takiego sądu, sąd ten uzna się za niewłaściwy wyłącznie na zarzut zapisu na sąd polubowny, zgłoszony przed wdaniem się w spór co do istoty sprawy przez drugą stronę - w takiej sytuacji sąd odrzuca pozew bądź wniosek o rozpoznanie sprawy. Strona musi więc podnieść, że istnieje zapis na sąd polubowny - jeśli jednak tego nie zrobi, sądem właściwym do rozpoznania sprawy zostanie sąd do którego wniesiono sprawę.

Umowa o poddanie sporu pod rozstrzygnięcie sądu polubownego (zapis na sąd polubowny) powinna być sporządzona na piśmie i podpisana przez obie strony. Wymaganie dotyczące formy zapisu na sąd polubowny jest spełnione także wtedy, gdy zapis zamieszczony został w wymienionych między stronami pismach lub oświadczeniach złożonych za pomocą środków porozumiewania się na odległość, które pozwalają utrwalić ich treść. Powołanie się w umowie na dokument zawierający postanowienie o poddaniu sporu pod rozstrzygnięcie sądu polubownego spełnia wymagania dotyczące formy zapisu na sąd polubowny, jeżeli umowa ta jest sporządzona na piśmie, a to powołanie się jest tego rodzaju, że czyni zapis częścią składową umowy. Zapis na sąd polubowny może być także umieszczony w umowie bądź statucie spółki, statucie spółdzielni czy też stowarzyszenia - w takim przypadku wiąże spółkę i wspólników oraz członków spółki bądź spółdzielni.

W zapisie na sąd polubowny należy dokładnie oznaczyć przedmiot sporu albo stosunek prawny, z którego spór wynikł lub może wyniknąć, oczywiście tylko w takim zakresie w jakim dany stosunek może podlegać rozstrzygnięciu sądu polubownego. Umowa zapisu na sąd polubowny jest umową prawa cywilnego, która dopiero w momencie powołania się na nią przez daną stronę stosunku będzie stanowiła czynność procesową.

Kto może orzekać w sądzie polubownym?

W sądzie polubownym orzekają arbitrzy i arbiter przewodniczący.

Arbitrem może być każda osoba fizyczna mająca pełną zdolność do czynności prawnych, korzystająca w pełni z praw publicznych i obywatelskich praw honorowych. Z tej definicji jasno wynika, że ani osoba prawna, ani jednostka nie posiadająca osobowości prawnej nie będzie mogła być arbitrem w sądzie polubownym. Arbitrem nie może być także sędzia państwowy - chyba, że jest to sędzia będący w stanie spoczynku. Wynika to z potrzeby uniknięcia kolizji sprawowania funkcji sędziego sądu polubownego z obowiązkami, jakie ma sędzia państwowy.

Strony mogą w umowie określić liczbę sędziów sądu polubownego (arbitrów). W braku takiego określenia powołuje się sąd polubowny w składzie trzech arbitrów.

W umowie zapisu na sąd polubowny strony powinny uzgodnić sposób powołania arbitrów – w braku takich regulacji umożliwia się dokonanie wyboru poprzez zastosowanie jednego z trzech sposobów:

jeżeli sprawa ma być rozpoznawana przez sąd polubowny składający się z nieparzystej liczby arbitrów, każda ze stron powołuje równą liczbę arbitrów, a następnie arbitrzy powołują arbitra przewodniczącego; jeżeli strona nie powoła arbitra lub arbitrów w terminie miesiąca od dnia otrzymania żądania drugiej strony, aby to uczyniła, lub jeżeli arbitrzy powołani przez strony nie powołali arbitra przewodniczącego w terminie miesiąca od dnia ich powołania, arbitra lub arbitrów lub arbitra przewodniczącego powołuje sąd na wniosek którejkolwiek ze stron,
jeżeli sprawa ma być rozpoznawana przez jedynego arbitra, a w terminie miesiąca od dnia, w którym jedna ze stron zwróciła się o wspólne powołanie arbitra, strony tego nie uczyniły, arbitra powołuje sąd na wniosek którejkolwiek ze stron,
jeżeli sprawa ma być rozpoznawana przez sąd polubowny składający się z parzystej liczby arbitrów, każda ze stron powołuje równą liczbę arbitrów, a arbitrzy wybierają ze swego grona przewodniczącego; jeżeli strona nie powoła arbitra lub arbitrów w terminie miesiąca od dnia otrzymania żądania drugiej strony, aby to uczyniła, lub jeżeli arbitrzy powołani przez strony nie wybrali arbitra przewodniczącego w terminie miesiąca od dnia ich powołania, arbitra lub arbitrów lub arbitra przewodniczącego powołuje sąd na wniosek którejkolwiek ze stron.

Strona lub strony mogą powołać także arbitra zastępczego na wypadek śmierci, ustąpienia, odwołania (wygaśnięcia powołania) arbitra przez nie wyznaczonego.

Co się stanie, jeżeli wyznaczony arbiter odmawia orzekania?

Arbiter może ustąpić w każdym czasie. Jeżeli ustąpienie nastąpiło bez ważnych powodów, arbiter ponosi odpowiedzialność za wynikłą stąd szkodę.

Czy strona ma wpływ na wybór arbitra tylko przy zapisie?

Nie, strony mogą bowiem w każdym czasie złożyć zgodne oświadczenie na piśmie o odwołaniu każdego z arbitrów. Na wniosek którejkolwiek ze stron sąd może odwołać arbitra, jeżeli jest oczywiste, że arbiter nie wykona swych czynności w odpowiednim terminie, lub jeżeli opóźnia się z ich wykonywaniem bez uzasadnionej przyczyny.

W jakim trybie orzeka sąd polubowny?

W pierwszej kolejności o wyborze trybu decydują same strony, które aż do chwili rozpoczęcia postępowania mogą same określić tryb postępowania, który powinien być stosowany w toku rozpoznawania sprawy. Jeżeli strony tego nie uczyniły, sąd polubowny stosuje taki tryb postępowania, jaki sam uzna za właściwy. Sąd polubowny nie jest w tej kwestii związany przepisami postępowania cywilnego, jednakże nie może naruszać bezwględnie obowiązujących przepisów prawa. Aby podjąć jednak decyzję musi działać w kierunku wszechstronnego wyjaśnienia okoliczności niezbędnych do rozstrzygnięcia sprawy.

W praktyce strony odnoszą się do już istniejących zasad postępowania - albo do reguł postępowania cywilnego, regulaminów albo do innych źródeł, np. do Regulaminu Arbitrażowego UNICTRAL z 1976 r.

Czy sąd polubowny ma takie uprawnienia jak sąd państwowy?

Jak już to było zaznaczone w zakresie wydawania wyroków – ma prawo do ich wydawania, a wyrok sądu polubownego oraz ugoda przed nim zawarta mają moc prawną na równi z wyrokiem sądu państwowego lub ugodą przed takim sądem zawartą, po uznaniu ich przez sąd powszechny bądź stwierdzeniu przez sąd państwowy ich wykonalności. Wyrok sądu polubownego zapada większością głosów, chyba strony inaczej postanowiły. Natomiast orzeczenia w kwestiach proceduralnych może wydawać samodzielnie arbiter przewodniczący, jeżeli zostanie upoważniony do tego przez strony lub przez pozostałych arbitrów. Jeżeli przy wydawaniu wyroku nie można osiągnąć wymaganej jednomyślności lub większości głosów co do rozstrzygnięcia o całości lub o części przedmiotu sporu, zapis na sąd polubowny w tym zakresie traci moc.

Jeżeli strony zawarły ugodę przed sądem polubownym, sąd polubowny umarza postępowanie.

Wyrok powinien być sporządzony na piśmie i podpisany przez arbitrów, którzy go wydali. Jeżeli wyrok jest wydany przez sąd polubowny rozpoznający sprawę w składzie trzech lub więcej arbitrów, wystarczą podpisy większości arbitrów z podaniem przyczyny braku pozostałych podpisów.

Wyrok taki powinien:

zawierać motywy rozstrzygnięcia,
wskazywać na zapis na sąd polubowny, na podstawie którego wydano wyrok,
zawierać oznaczenie stron i arbitrów, a także
określać datę i miejsce jego wydania.

Doręcza się go stronom z urzędu.

W toku postępowania sąd polubowny może przeprowadzić dowód z przesłuchania świadków, z dokumentów, oględzin, a także inne konieczne dowody, nie może jednak stosować środków przymusu. Może także:

wyznaczyć biegłego lub biegłych w celu zasięgnięcia ich opinii,
zażądać od strony dostarczenia biegłemu odpowiednich informacji lub przedstawienia mu albo udostępnienia do zbadania dokumentów lub innych przedmiotów.

W braku odmiennego uzgodnienia stron, na żądanie strony lub jeżeli sąd polubowny uzna to za konieczne, biegły po przedstawieniu swojej pisemnej lub ustnej opinii uczestniczy w rozprawie, w toku której strony mogą zadawać mu pytania oraz żądać wyjaśnień.

Jeśli sąd polubowny nie może wykonać jakiejś czynności , może zwrócić się o przeprowadzenie dowodu lub wykonanie jej do sądu rejonowego, w którego okręgu dowód lub czynność powinna być przeprowadzona. Tak będzie w przypadku stosowania środków przymusu czy też nałożenia na świadka grzywny. W postępowaniu dowodowym przed sądem rejonowym mogą wziąć udział strony i arbitrzy z prawem zadawania pytań.

Czy można się odwołać od wyroku sądu polubownego?

Wyrok sądu polubownego nie jest ostateczny. Stronie postępowania polubownego przysługuje bowiem skarga o uchylenie wyroku. Skarga ta jest zbliżona swym charakterem do skargi o wznowienie postępowania. Pismo powinno odpowiadać warunkom pisma procesowego i wskazywać dokładne oznaczenie zaskarżonego wyroku.

Skargę wnosi się w terminie 3 miesięcy od dnia doręczenia wyroku lub jeżeli strona wniosła o uzupełnienie, sprostowanie bądź wykładnię wyroku - w ciągu 3 miesięcy od dnia doręczenia przez sąd polubowny orzeczenia rozstrzygającego o tym wniosku. Skargę wnosi się do sądu, który byłby właściwy do rozpoznania sprawy.

Skarga przysługuje w przypadku, gdy:

brak było zapisu na sąd polubowny, zapis na sąd polubowny jest nieważny, bezskuteczny albo utracił moc według prawa dla niego właściwego,
strona nie była należycie zawiadomiona o wyznaczeniu arbitra, o postępowaniu przed sądem polubownym lub w inny sposób była pozbawiona możności obrony swoich praw przed sądem polubownym,
wyrok sądu polubownego dotyczy sporu nieobjętego zapisem na sąd polubowny lub wykracza poza zakres takiego zapisu, jeżeli jednak rozstrzygnięcie w sprawach objętych zapisem na sąd polubowny daje się oddzielić od rozstrzygnięcia w sprawach nieobjętych tym zapisem lub wykraczających poza jego zakres, wyrok może być uchylony jedynie w zakresie spraw nieobjętych zapisem lub wykraczających poza jego zakres; przekroczenie zakresu zapisu na sąd polubowny nie może stanowić podstawy uchylenia wyroku, jeżeli strona, która brała udział w postępowaniu, nie zgłaszała zarzutów co do rozpoznania roszczeń wykraczających poza zakres zapisu,
nie zachowano wymagań co do składu sądu polubownego lub podstawowych zasad postępowania przed tym sądem, wynikających z ustawy lub określonych przez strony,
wyrok uzyskano za pomocą przestępstwa albo podstawą wydania wyroku był dokument podrobiony lub przerobiony,
w tej samej sprawie między tymi samymi stronami zapadł prawomocny wyrok sądu.
według ustawy spór nie może być rozstrzygnięty przez sąd polubowny,
wyrok sądu polubownego jest sprzeczny z podstawowymi zasadami porządku prawnego Rzeczypospolitej Polskiej (klauzula porządku publicznego).

W przypadku punktu 5 i 6 termin do wniesienia skargi liczy się od dnia, w którym strona dowiedziała się o tej podstawie. Strona nie może jednak żądać uchylenia wyroku sądu polubownego po upływie pięciu lat od dnia doręczenia jej wyroku sądu polubownego.

Pamiętaj, że:

Sąd polubowny jest instytucją działającą szybciej i taniej od sądu państwowego,
Wyrok sądu polubownego moc prawną na równi z wyrokiem sądu państwowego po stwierdzeniu przez sąd państwowy ich wykonalności,
Od wyroku sądu polubownego nie przysługuje odwołanie,
Strona może jednak złożyć skargę o uchylenie wyroku sądu polubownego. Skargę o uchylenie wyroku sądu polubownego wnosi się do sądu państwowego, który byłby właściwy do rozpoznania sprawy, gdyby strony nie poddały sprawy pod rozstrzygnięcie sądu polubownego.

Podstawa prawna:

Ustawa z dnia 17 listopada 1964 r. Kodeks postępowania cywilnego (Dz. U. 1964 r., Nr 43, poz. 296 ze zmianami).

Michał Włodarczyk

Radca Prawny

Zajmuje się sprawami osób fizycznych jak również przedsiębiorców. Posiada rozległe doświadczenie w poradnictwie w sprawach życiowych osób fizycznych jak również profesjonalnych problemów prawnych przedsiębiorców. Bazując na swoim doświadczeniu skutecznie doradza w sprawach osób fizycznych jak i przedsiębiorców zawsze dbając o praktyczną stronę problemów prawnych z jakimi zwracają się do niego jego klienci.