Spis treści
- Czym jest instytucja opieki prawnej?
- Podstawowe zasady opieki nad małoletnimi
- Procedura ustanowienia opieki przez sąd
- Kiedy dziecko musi mieć opiekuna?
- Kto może zostać opiekunem prawnym?
- Zasady wyboru konkretnego opiekuna
- Obowiązki i uprawnienia opiekuna
- Wynagrodzenie i roszczenia opiekuna
- Najnowsze zmiany w przepisach 2025
- Podstawa prawna
Czym jest instytucja opieki prawnej?
Sąd ustanawia opiekuna wtedy, gdy zachodzi prawny powód do ochrony osoby małoletniej lub osoby ubezwłasnowolnionej całkowicie. W niniejszy artykule omówimy kwestię opieki nad małoletnim.
Pod pojęciem opieki w tym kontekście rozumiemy system ochrony małoletnich dzieci, które z różnych przyczyn nie mogą pozostawać pod opieką swoich rodziców. Jest to instytucja zastępująca władzę rodzicielską, która zapewnia dziecku należytą opiekę, wychowanie i reprezentację prawną.
W normalnej sytuacji opiekę nad dzieckiem sprawują rodzice w ramach władzy rodzicielskiej. Oznacza to, że mają oni obowiązek i prawo do:
- Sprawowania pieczy nad osobą i majątkiem dziecka
- Wychowywania dziecka zgodnie z jego dobrem
- Kierowania rozwojem dziecka
- Reprezentowania dziecka w sprawach prawnych
- Przygotowywania dziecka do samodzielnego życia
Gdy rodzice z jakichś powodów nie mogą sprawować tej funkcji, w życie wchodzi instytucja opieki nad małoletnimi. Opiekun prawny przejmuje wówczas wszystkie najważniejsze obowiązki i uprawnienia, jakie normalnie przysługują rodzicom.
Podstawowe zasady opieki nad małoletnimi
Polskie prawo rodzinne opiera instytucję opieki na trzech fundamentalnych zasadach:
Zasada dobra dziecka
Jest to zasada najważniejsza i niepodważalna. Wszystkie decyzje dotyczące opieki muszą być podejmowane z myślą o tym, co jest najlepsze dla dziecka. Sąd przy wyborze opiekuna, a opiekun przy podejmowaniu decyzji, zawsze muszą stawiać interes dziecka na pierwszym miejscu.
Zasada powszechności opieki
Oznacza, że opiekę należy ustanawiać nie tylko gdy dzieckiem nikt się nie zajmuje, ale także gdy pozostaje ono pod faktyczną opieką bez tytułu prawnego. Każde dziecko niepozostawające pod władzą rodzicielską musi mieć prawnie ustanowionego opiekuna.
Zasada nadzoru sądowego
Sąd opiekuńczy sprawuje pełny nadzór nad systemem opieki - od jej ustanowienia, przez kontrolę sprawowania, aż do zwolnienia opiekuna. Ta wyłączna kompetencja sądu gwarantuje profesjonalną kontrolę nad opieką.
Procedura ustanowienia opieki przez sąd
Opiekę ustanawia sąd opiekuńczy, którym jest wydział rodzinny i dla nieletnich sądu rejonowego. Właściwy jest sąd na obszarze działania którego małoletni ma miejsce zamieszkania lub pobytu.
Ważne dla praktyki
Sąd działa w sprawie ustanowienia opieki z urzędu, co oznacza, że nie trzeba składać wniosku - wystarczy, że sąd dowie się o sytuacji wymagającej ustanowienia opieki. Każdy, kto wie o takiej sytuacji, ma obowiązek zawiadomić sąd opiekuńczy.
Obowiązek zawiadamiania sądu
Szczególny obowiązek zawiadamiania sądu o potrzebie ustanowienia opieki spoczywa na:
- Organach gminy i innych jednostkach samorządu terytorialnego
- Innych sądach i prokuraturach
- Notariuszach
- Organach administracji publicznej
- Policji
- Placówkach oświatowych i wychowawczych
- Społecznych organach pomocniczych sądu
- Organizacjach zajmujących się opieką nad dziećmi
Uczestnicy postępowania
W postępowaniu o ustanowienie opieki uczestniczą:
- Małoletni, który ukończył 13 lat - ma pełne prawa uczestnika postępowania
- Osoby bliskie małoletniego - krewni, osoby sprawujące faktyczną pieczę
- Rodzice - nawet jeśli zostali pozbawieni władzy rodzicielskiej
- Kandydat na opiekuna - osoba, która ma zostać opiekunem
Szczególne zasady dla małoletnich
Sąd może wyłączyć lub ograniczyć osobisty udział małoletniego w postępowaniu, jeżeli przemawiają za tym względy wychowawcze. Dziecko, które nie ukończyło 13 lat, może być wysłuchane poza salą posiedzeń.
Kiedy dziecko musi mieć opiekuna?
Podstawową przesłanką ustanowienia opieki jest sytuacja, gdy dziecko nie pozostaje pod władzą rodzicielską. Sąd ustanawia opiekuna w następujących przypadkach:
Gdy nie można ustalić tożsamości rodziców dziecka lub ich miejsca pobytu, dziecko automatycznie wymaga ustanowienia opiekuna.
Po śmierci obojga rodziców dziecko traci naturalnych opiekunów i potrzebuje prawnego zastępstwa.
Gdy sąd pozbawi władzy rodzicielskiej obojga rodziców z powodu zaniedbań czy krzywdzenia dziecka.
W sytuacji czasowego zawieszenia władzy rodzicielskiej obojgu rodziców dziecko potrzebuje tymczasowego opiekuna.
Gdy oboje rodzice zostali ubezwłasnowolnieni całkowicie lub częściowo i nie mogą sprawować opieki nad dzieckiem.
Gdy oboje rodzice są niepełnoletni lub jeden z nich jest niepełnoletni, a drugiemu nie przysługuje władza rodzicielska.
Kiedy opieki się nie ustanawia?
Jeżeli dziecko ma chociaż jednego rodzica, któremu przysługuje władza rodzicielska, opieki się nie ustanawia. Władza rodzicielska automatycznie przechodzi na tego rodzica, który nie został jej pozbawiony.
Kto może zostać opiekunem prawnym?
Opieka może zostać powierzona jednej osobie lub małżonkom wspólnie. Wspólne sprawowanie opieki przez małżonków jest generalnie preferowane, ponieważ zapewnia dziecku środowisko podobne do naturalnej rodziny.
Osoby wykluczone z pełnienia funkcji opiekuna
Opiekunem nie może być osoba, która:
- Nie ma pełnej zdolności do czynności prawnych - czyli osoby ubezwłasnowolnione
- Została pozbawiona władzy rodzicielskiej - z oczywistych względów bezpieczeństwa dziecka
- Została pozbawiona praw publicznych - na skutek prawomocnego orzeczenia sądu
- Została skazana za określone przestępstwa - przeciwko wolności seksualnej, obyczajności, za przestępstwa z użyciem przemocy wobec osoby lub przestępstwa na szkodę małoletniego
- Ma orzeczony zakaz działalności z dziećmi - zakaz prowadzenia działalności związanej z wychowywaniem, edukacją lub opieką nad małoletnimi
- Nie daje gwarancji należytego wywiązania się z obowiązków - ze względu na okoliczności osobiste
Nowe wymagania od 2024 roku
Od 15 sierpnia 2024 r. obowiązują nowe Standardy Ochrony Małoletnich, które nakładają dodatkowe wymogi na placówki i osoby pracujące z dziećmi. Dotyczą one także niektórych sytuacji związanych z opieką prawną.
Zasady wyboru konkretnego opiekuna
Sąd przy wyborze opiekuna musi stosować się do określonej hierarchii kandydatów, zawsze mając na względzie dobro dziecka.
Pierwszeństwo ma osoba wskazana przez ojca lub matkę, jeżeli nie byli pozbawieni władzy rodzicielskiej. Może to nastąpić w testamencie, na piśmie lub w formie ustnego przekazu przed świadkami.
Gdy wybór rodziców jest sprzeczny z dobrem dziecka lub nie został dokonany, opiekunem powinna być osoba z kręgu krewnych lub innych osób bliskich dziecka lub jego rodziców.
W braku odpowiednich kandydatów sąd zwraca się o wskazanie opiekuna do właściwego organu gminy lub organizacji społecznej zajmującej się opieką nad małoletnimi.
Szczególne przypadki w systemie pieczy zastępczej
W przypadku dzieci umieszczonych w pieczy zastępczej sąd powierza sprawowanie opieki przede wszystkim:
- Rodzicom zastępczym - w przypadku rodzin zastępczych
- Osobom prowadzącym rodzinny dom dziecka
- Osobom prowadzącym placówkę typu rodzinnego
- Osobom bliskim dziecka - w przypadku placówek instytucjonalnych
Nowy system od 2025 roku
Od 15 stycznia 2025 r. działa Centralny Rejestr Pieczy Zastępczej, który ułatwia sądom znajdowanie odpowiednich miejsc dla dzieci w systemie pieczy zastępczej na terenie całego kraju.
Kryteria oceny kandydatów
Sąd wybierając opiekuna ocenia takie okoliczności jak:
- Kwalifikacje moralne i predyspozycje wychowawcze
- Poziom wykształcenia i rozwoju umysłowego
- Stan zdrowia i wiek kandydata
- Sytuacja rodzinna i warunki mieszkaniowe
- Sytuacja finansowa i wykonywany zawód
- Dotychczasowe relacje z dzieckiem
- Możliwość zapewnienia dziecku odpowiednich warunków rozwoju
Obowiązki i uprawnienia opiekuna
Osoba wyznaczona przez sąd na opiekuna ma obowiązek objęcia opieki. Sąd może zwolnić od tego obowiązku tylko z ważnych powodów, takich jak zły stan zdrowia czy szczególne obciążenie zawodowe.
Rozpoczęcie sprawowania opieki
Opiekun uzyskuje swoje prawa i obowiązki po złożeniu przyrzeczenia wobec sądu, w którym zapewnia, że powierzoną pieczę sprawował będzie z najwyższą starannością. Po złożeniu przyrzeczenia sąd wydaje zaświadczenie potwierdzające uprawnienia opiekuna.
Podstawowe obowiązki opiekuna
Piecza nad osobą dziecka
Obejmuje starania o wychowanie dziecka, kierowanie nim, dbanie o rozwój duchowy i fizyczny, zapewnienie ochrony przed niebezpieczeństwami oraz należytej egzystencji. Opiekun musi przyjąć dziecko do swego mieszkania i zapewnić mu podstawowe potrzeby życiowe.
Piecza nad majątkiem dziecka
Jeżeli dziecko posiada znaczny majątek, opiekun musi sporządzić spis inwentarza, dochody przeznaczać na utrzymanie dziecka, a nadwyżkę lokować w banku. Musi zarządzać majątkiem zgodnie z zasadami prawidłowej gospodarki.
Reprezentowanie podopiecznego
Opiekun jest przedstawicielem ustawowym dziecka we wszystkich sprawach prawnych i przed sądami. Wyłączenie następuje przy czynnościach między opiekunem a dzieckiem - wtedy ustanawia się kuratora.
Zezwolenia sądu
We wszystkich ważniejszych sprawach dotyczących osoby lub majątku dziecka opiekun musi uzyskać zezwolenie sądu opiekuńczego. Dotyczy to między innymi:
- Wyboru kierunku kształcenia dziecka
- Poddania dziecka poważniejszym zabiegom medycznym
- Wyjazdów dziecka za granicę
- Przyjęcia lub odrzucenia spadku przez dziecko
- Zbycia lub obciążenia nieruchomości dziecka
- Zawarcia ważnych umów w imieniu dziecka
Sprawozdawczość i nadzór sądowy
Opiekun podlega stałej kontroli sądu opiekuńczego i jest obowiązany do:
- Składania sprawozdań o osobie podopiecznego - obejmujących stan zdrowia, rozwój, wyniki w nauce
- Przedkładania szczegółowych rachunków z zarządu majątkiem - chyba że sąd zwolni z tego obowiązku ze względu na nieznaczność majątku
- Udzielania wyjaśnień sądowi we wszelkich sprawach dotyczących opieki
- Współpracy z kuratorem sądowym w zakresie nadzoru nad opieką
Odpowiedzialność opiekuna
Opiekun odpowiada za szkody wyrządzone dziecku z powodu nienależytego sprawowania opieki. Odpowiada także względem osób trzecich za szkody wyrządzone przez podopiecznego, jeżeli można mu przypisać winę w nadzorze.
Wynagrodzenie i roszczenia opiekuna
Opieka jest z założenia funkcją honorową, czyli nieodpłatną. Istnieją jednak wyjątki od tej zasady.
Wynagrodzenie za zarząd majątkiem
Opiekunowi może być przyznane wynagrodzenie, gdy z opieką połączony jest zarząd majątkiem dziecka wymagający znacznego nakładu pracy. Może to być:
- Wynagrodzenie okresowe - miesięczne lub kwartalne
- Wynagrodzenie jednorazowe - przyznane w dniu ustania opieki
Warunkiem przyznania wynagrodzenia jest złożenie wniosku do sądu opiekuńczego, który ocenia, czy nakład pracy opiekuna uzasadnia wynagrodzenie.
Najnowsze zmiany w przepisach 2025
Rok 2024 i 2025 przyniosły istotne zmiany w systemie ochrony dzieci i pieczy zastępczej, które wpływają także na instytucję opieki prawnej.
Standardy Ochrony Małoletnich (od 15 sierpnia 2024 r.)
Wprowadzenie obowiązkowych Standardów Ochrony Małoletnich w placówkach oświatowych, wychowawczych i innych instytucjach pracujących z dziećmi. Standardy określają:
- Zasady bezpiecznych relacji między personelem a małoletnimi
- Procedury reagowania w przypadku podejrzenia krzywdzenia dziecka
- Zasady składania zawiadomień o przestępstwach na szkodę małoletnich
- Procedury przygotowania personelu do stosowania standardów
Konsekwencje dla opiekunów
Nowe standardy mogą wpływać na ocenę kandydatów na opiekunów oraz na wymagania stawiane osobom pracującym z dziećmi w rodzinach zastępczych i placówkach opiekuńczych.
Centralny Rejestr Pieczy Zastępczej (od 15 stycznia 2025 r.)
Uruchomienie centralnego systemu teleinformatycznego, który umożliwia:
- Sądom - szybszy dostęp do informacji o wolnych miejscach w pieczy zastępczej
- Organom pomocy społecznej - lepszą koordynację działań
- Rodzinom zastępczym - możliwość uczestniczenia w procesie na terenie całego kraju
- Dzieciom - szybsze znajdowanie odpowiednich form opieki
Podwyżka świadczeń dla rodzin zastępczych (od 1 czerwca 2024 r.)
Planowane zmiany w systemie pieczy zastępczej
W przygotowaniu znajdują się dalsze zmiany, które obejmują:
- Derejonizację systemu - możliwość korzystania ze szkoleń i usług na terenie całej Polski
- Rozszerzenie uprawnień urlopowych - dla rodziców adoptujących dzieci do 14 lat (zamiast 7 lat)
- Możliwość powrotu do systemu - dla młodych osób, które opuściły pieczę po 18. roku życia
- Zakaz tworzenia nowych domów dziecka - z wyjątkami za zgodą wojewody
Wpływ na opiekę prawną
Zmiany w systemie pieczy zastępczej bezpośrednio wpływają na funkcjonowanie instytucji opieki prawnej, szczególnie w przypadkach gdy opiekunem zostaje rodzina zastępcza lub osoba prowadząca dom dziecka.
Podstawa prawna
Instytucja opieki nad małoletnimi regulowana jest przede wszystkim przez:
- Ustawa z dnia 25 lutego 1964 r. - Kodeks rodzinny i opiekuńczy (Dz.U. z 2020 r. poz. 1359 ze zm.)
- Ustawa z dnia 17 listopada 1964 r. - Kodeks postępowania cywilnego (Dz.U. z 2023 r. poz. 1465 ze zm.)
- Ustawa z dnia 9 czerwca 2011 r. o wspieraniu rodziny i systemie pieczy zastępczej (Dz.U. z 2025 r. poz. 49)
- Ustawa z dnia 28 lipca 2023 r. o zmianie ustawy - Kodeks rodzinny i opiekuńczy oraz niektórych innych ustaw (Dz.U. z 2023 r. poz. 1606)
Najważniejsze zasady do zapamiętania
- Opiekę ustanawia się zawsze, gdy dziecko nie pozostaje pod władzą rodzicielską
- Decydujące znaczenie ma zawsze dobro dziecka
- Opieka podlega stałemu nadzorowi sądu opiekuńczego
- Opiekun ma podobne obowiązki i uprawnienia jak rodzice
- W ważniejszych sprawach opiekun musi uzyskać zezwolenie sądu
- Opieka ustaje z mocy prawa po osiągnięciu pełnoletniości