Kiedy sąd ustanawia opiekuna?

Na czym polega instytucja opieki?

Pod pojęciem opieki w potocznym tego słowa znaczeniu rozumie się dbałość o osobę potrzebującą pomocy, kierowanie jej postępowaniem, troskę o to, ażeby nie stała się jej żadna krzywda. Osobą, która przede wszystkim potrzebuje opieki, jest dziecko. W normalnym układzie stosunków, opiekę małoletniemu dziecku zapewniają rodzice. Instrumentem prawnym, który do tego uprawnia, ale głównie zobowiązuje, jest władza rodzicielska. Właśnie obowiązki z niej wynikające przesądzają o tym, iż rodzice sprawują pieczę nad osobą i majątkiem dziecka, wychowują je, kierują nim tak, aby wychować je na prawowitego członka społeczeństwa. Rodzice obowiązani są troszczyć się o fizyczny i duchowy rozwój dziecka i przygotować je do pracy dla społeczeństwa odpowiednio do jego uzdolnień.

Zdarza się jednak, że dzieci z różnych powodów są tej podstawowej rodzicielskiej troski pozbawione. W takim właśnie przypadku przychodzi z pomocą instytucja opieki nad małoletnimi. W miejsce rodziców wchodzi opiekun, który sprawuje pieczę nad małoletnim i reprezentuje go w przeróżnych obszarach życia.

Podstawową przesłanką ustanowienia opieki jest niepozostawanie dziecka pod władzą rodzicielską. Konieczność powołania opiekuna jest w takim przypadku niepodważalna. Dziecko bowiem nie posiada doświadczenia życiowego, trzeba czuwać nad jego rozwojem, kierować postępowaniem, wdrażać do postaw i zachowań zgodnych z jego dobrem oraz ze społecznym interesem. 

Opieka prawnie przewidziana rządzona jest przez 3 podstawowe w tej materii zasady:

• zasada dobra dziecka – jest to zasada absolutnie priorytetowa. Leży ona u podłoża zarówno samej instytucji opieki w ogólności, jak i doboru konkretnego opiekuna. Opiekun wykonując swoją „władzę” nad pupilem musi mieć tę zasadę zawsze na pierwszym planie, a sąd kierując się nią, wydaje swe postanowienia i zarządzenia w sprawach opiekuńczych,
• zasada powszechności opieki – oznacza ona, że należy ją ustanawiać nie tylko wtedy, gdy dzieckiem się nikt nie zajmuje, ale również, gdy pozostaje ono pod faktyczną opieką, bez tytułu prawnego oraz iż należy ją ustanowić zawsze, gdy dziecko nie pozostaje pod władzą rodzicielską, a nie tylko w sytuacji, gdy w danym momencie zachodzi potrzeba dokonania jakiejś czynności dla małoletniego, którą może załatwić tylko opiekun,
• zasada państwowego nadzoru opiekuńczego – nadzór taki sprawuje sąd opiekuńczy i polega on na wyłączności jego kompetencji w sprawach ustanowienia opieki, nadzoru nad jej sprawowaniem, zwolnienia opiekuna z powierzonej mu funkcji.

W jakim trybie ustanawia się opiekę?

Opiekę ustanawia sąd opiekuńczy, którym jest wydział rodzinny i dla nieletnich sądu rejonowego, na obszarze działania którego małoletni ma miejsce zamieszkania bądź pobytu. Sąd działa w takiej sprawie z urzędu, skoro tylko poweźmie wiadomość, że dane dziecko nie pozostaje pod władzą rodzicielską. Powzięcie przez sąd wiadomości statuuje obowiązek działania sądu w tej sprawie. Nie tylko na sądzie ciąży obowiązek podjęcia kroków w przedmiotowej sprawie. Każdy bowiem, komu znane jest zdarzenie uzasadniające wszczęcie takiego postępowania, ma obowiązek zawiadomić o tym sąd opiekuńczy, a w szczególności organy gminy, inne sądy, prokuratury, notariusze, organy administracji, policja, placówki oświatowe, społeczne organy pomocnicze sądu oraz organizacje i zakłady zajmujące się opieką nad dziećmi.

Uczestnikami postępowania w sprawie o ustanowienie opieki są: małoletni, który ukończył 13 lat, osoby bliskie małoletniego (krewni, osoby sprawujące nad nim faktyczną pieczę, rodzice, nawet jeśli zostali pozbawieni władzy rodzicielskiej, także kandydat na opiekuna). Sąd może jednak wyłączyć lub ograniczyć osobisty udział małoletniego w postępowaniu, jeżeli przemawiają za tym względy wychowawcze. W przypadku małoletniego, który nie ukończył 13 lat, może być celowe nakazanie sprowadzenia go do sądu, co umożliwi sędziemu przeprowadzenie rozmowy z dzieckiem, zbadanie jego reakcji na osobę kandydata na opiekuna. Wysłuchanie jednak małoletniego nastąpi poza salą posiedzeń, jeżeli przemawiają za tym względy wychowawcze. Gdy przeciwko publicznemu rozpoznaniu sprawy sprzeciwia się dobro dziecka, sąd zarządzi odbycie posiedzenia przy drzwiach zamkniętych.

Postanowienie sądu w sprawie ustanowienia opieki staje się skuteczne i wykonalne z chwilą jego ogłoszenia bądź wydania, co oznacza, że już ten moment konstytuuje stosunek opieki.

Kiedy dziecko powinno zostać objęte opieką prawną?

Każde dziecko, które nie jest pełnoletnie i nie pozostaje pod władzą rodzicielską musi mieć opiekuna. Sąd zatem ustanawia takiemu małoletniemu opiekuna, gdy:

• rodzice są nieznani,
• małoletni jest pełnym sierotą,
• oboje rodzice zostali pozbawieni władzy rodzicielskiej,
• obojgu rodzicom sąd zawiesił władzę rodzicielską,
• oboje rodzice zostali całkowicie lub częściowo ubezwłasnowolnieni albo jeden z nich, gdy drugiemu z rodziców władza nie przysługuje lub została zawieszona,
• oboje rodzice są małoletni albo też jeden z nich, a drugiemu nie przysługuje władza rodzicielska lub została zawieszona,
• gdy w trakcie sądowego ustalenia ojcostwa władza rodzicielska nie została przyznana ojcu, a matce nie przysługuje, np. ponieważ jest ona małoletnia.

Jeżeli dziecko ma chociaż jednego z rodziców, któremu przysługuje władza rodzicielska, opieki nie ustanawia się. Dlatego nie może być o niej mowy w razie śmierci lub ustania władzy rodzicielskiej tego z rodziców, któremu sąd powierzył jej wykonywanie w wyroku rozwodowym albo w przypadku, gdy rodzice nie są małżeństwem. Wówczas władza rodzicielska automatycznie przechodzi na drugiego rodzica, ponieważ nie został jej on pozbawiony, a jedynie z powodu okoliczności natury faktycznej, w niej ograniczony.

Kto może zostać opiekunem?

Opieka może zostać powierzona zarówno jednej osobie jak i małżonkom wspólnie. Wykluczone jest zatem sprawowanie wspólnej opieki przez konkubentów. Wspólne sprawowanie opieki wykazuje z reguły wyższość nad opieką jednoosobową, ponieważ zapewnia dziecku prawidłowe warunki rozwoju jak w naturalnej rodzinie. Dlatego też sąd opiekuńczy powinien dążyć do powierzenia opieki wspólnie małżonkom, a zasada ta nie powinna doznawać ograniczeń, jeżeli dziecko zostało już wcześniej umieszczone w rodzinie zastępczej. Jednakże często może być wysoce bardziej pożądane powierzenie opieki jednej osobie, zwłaszcza gdy między nią a małoletnim wywiązała się silna więź uczuciowa. Zawsze jednak przy wyborze formy opieki należy mieć na względzie co w konkretnym przypadku będzie dla dziecka lepsze. Jedna osoba może być opiekunem kilkorga dzieci, jednakże tylko w wypadku, gdy nie ma sprzeczności pomiędzy ich interesami, gdyż mogłaby zachodzić obawa co do bezstronnego sprawowania opieki. Jeżeli jednak dziecko pozostające bez opieki ma rodzeństwo, pożądane jest, aby opiekę nad nimi sprawowała jedna osoba.

Opieka stanowi surogat władzy rodzicielskiej, dlatego powinna być sprawowana w taki sposób, żeby zapewnić dziecku jak najlepszy rozwój i przygotowanie do przyszłego życia. Mając to na uwadze jest oczywiste, że nie każda osoba spełnia takie założenia, dlatego potencjalny opiekun musi spełniać pewne określone warunki. Opiekunem nie może być:

• osoba, która nie ma pełnej zdolności do czynności prawnych albo została pozbawiona praw publicznych
• osoba, która została pozbawiona władzy rodzicielskiej
• osoba, która została skazana za przestępstwo przeciwko wolności seksualnej lub obyczajności albo za umyślne przestępstwo z użyciem przemocy wobec osoby lub przestępstwo popełnione na szkodę małoletniego lub we współdziałaniu z nim,
• osoba, wobec której orzeczono zakaz prowadzenia działalności związanej z wychowywaniem, leczeniem, edukacją małoletnich lub opieką nad nimi, lub obowiązek powstrzymywania się od przebywania w określonych środowiskach lub miejscach, zakaz kontaktowania się z określonymi osobami lub zakaz opuszczania określonego miejsca pobytu bez zgody sądu.
• osoba, w stosunku do której zachodzi prawdopodobieństwo, że nie wywiąże się należycie z obowiązków opiekuna

Jeżeli chodzi o wyznaczenie konkretnej osoby na opiekuna sąd powinien mieć na uwadze przede wszystkim to, ażeby wybrana osoba zapewniła dziecku należyte wychowanie. Jednakże sąd nie może arbitralnie orzec o tym, kto ma być opiekunem, a musi zastosować się do prawem przewidzianych wskazówek odnośnie wyboru konkretnej osoby. I tak:

• opiekunem małoletniego powinna być przede wszystkim osoba wskazana przez ojca lub matkę, jeżeli nie byli pozbawieni władzy rodzicielskiej. Można bowiem przypuszczać, że rodzice wyznaczając opiekuna chcą jak najlepiej dla swojego dziecka. Będzie to miało miejsce przede wszystkim w sytuacji, gdy rodzice zmarli, jednakże przed śmiercią uczynili dyspozycje co do osoby opiekuna, np. w testamencie, na piśmie, w formie ustnego przekazu. Także zastosowanie regulacja taka znajdzie, gdy rodzice są małoletni lub z powodu przemijającej przeszkody ich władza rodzicielska została zawieszona albo gdy zostali ubezwłasnowolnieni, jednakże są na tyle świadomi sytuacji, iż ich zdanie można uznać za zgodne z ich rzeczywistą wolą, którą by wyrazili, gdyby ubezwłasnowolnienie nie nastąpiło,
• jeżeli jednak dobro dziecka stoi w sprzeczności z wyborem rodziców albo gdy wybór taki nie został dokonany, opiekun powinien rekrutować się z kręgu krewnych lub innych osób bliskich podopiecznego lub jego rodziców. Decydujące znaczenie przy wyborze będą miały kwalifikacje posiadane przez konkretną osobę,
• w razie braku wyżej wymienionych kandydatów albo gdy nie posiadają oni odpowiednich kwalifikacji do objęcia opieki, sąd ma obowiązek zwrócić się o wskazanie opiekuna do właściwego organu gminy albo do organizacji społecznej, do której należy piecza nad małoletnimi. Jeżeli dziecko przebywa w placówce resocjalizacyjnej sąd może (nie ma takiego obowiązku) zwrócić się o wyznaczenie opiekuna do tej placówki.

Sąd nie jest jednak bezwzględnie związany powyższą kolejnością, ponieważ decydujące znaczenie mają właściwe kwalifikacje osoby, która będzie gwarantem najlepszego pokierowania dzieckiem. Sąd powołując osobę na opiekuna musi mieć na względzie takie okoliczności jak: kwalifikacje moralne, poziom umysłowy, predyspozycje wychowawcze, stan zdrowia, wiek, wykonywany zawód, itp. Jeżeli jednak jest kilku kandydatów o podobnych kwalifikacjach, sąd musi trzymać się podanej wyżej kolejności. Jeżeli dziecko przebywa w rodzinie zastępczej, sąd powierzy sprawowanie opieki rodzicom zastępczym, chyba że dobro dziecka przemawia za tym, aby opiekunem była inna osoba.

Czy zakład wychowawczy lub instytucja społeczna może być opiekunem?

Teoretycznie możliwe jest powierzenie opieki zakładom wychowawczym lub instytucjom i organizacją społecznym. Praktyczna realizacja tej możliwości jest jednak uzależniona od wydania odpowiednich przepisów, normujących te kwestie.

Jak dotąd przepisy takie nie zostały wydane, w związku z czym należy przyjąć, że w obecnym układzie stosunków możliwa jest jedynie opieka sprawowana przez konkretną osobę fizyczną. W razie przebywania dziecka w placówce resocjalizacyjnej do opieki nad nim zawsze musi być powołana konkretna osoba.

Jakie obowiązki ma opiekun w stosunku do swojego pupila?

Na początku należy zaznaczyć, że osoba wyznaczona przez sąd na opiekuna ma obowiązek objęcia opieki. Sąd jednakże z ważnych powodów może daną osobę zwolnić od tego obowiązku, np. szczególne obciążenie obowiązkami zawodowymi, zły stan zdrowia, planowany długotrwały wyjazd. Uchylanie się od takiego obowiązku zagrożone jest sankcją grzywny, a poza tym opiekun może być odpowiedzialny za szkodę wyrządzoną pupilowi wskutek swojej opieszałości.

Opiekun uzyskuje swoje prawa i obowiązki z opieki wynikające po złożeniu przyrzeczenia wobec sądu, w którym zapewnia, że powierzoną pieczę sprawował będzie z najwyższą starannością. Po złożeniu przyrzeczenia sąd wydaje opiekunowi zaświadczenie, które stanowi dowód jego uprawnień w stosunku do podopiecznego, np. przymiot przedstawiciela ustawowego. Do podstawowych zaś obowiązków odnośnie osoby małoletniego należy zaliczyć:

• obowiązek pieczy nad osobą dziecka – piecza opiekuna obejmuje starania o wychowanie dziecka, kierowanie nim, dbanie o rozwój duchowy i fizyczny dziecka, zapewnienie mu ochrony przed niebezpieczeństwami, zapewnienie należytej egzystencji. W zakresie zapewnienia należytej egzystencji opiekun powinien dbać o dostarczenie dziecku środków wychowania i utrzymania, w szczególności, jeżeli dziecko ma majątek, dochody przez niego przynoszone, powinny być w pierwszej kolejności przeznaczane na utrzymanie dziecka.

  Opiekun powinien również dochodzić należnych dziecku alimentów, a w razie konieczności środków zapomogi społecznej. Opiekun obowiązany jest do łożenia na utrzymanie i wychowanie dziecka z własnych funduszy jedynie wtedy, gdy ciąży na nim obowiązek alimentacyjny względem pupila. Ponad to, obowiązany jest rzecz jasna przyjąć dziecko do swego mieszkania. We wszystkich ważniejszych sprawach dotyczących osoby dziecka opiekun musi uzyskać zezwolenie sądu, np. wybór kierunku kształcenia, poddanie dziecka poważniejszemu zabiegowi leczniczemu, wyjazd dziecka za granicę;

• obowiązek pieczy nad majątkiem dziecka – jeżeli dziecko posiada znaczny majątek obowiązany jest do spisu inwentarza, dochody z tego majątku powinien przeznaczać na utrzymanie dziecka, nadwyżkę zaś umieścić w banku. Jeżeli dziecko posiada przedsiębiorstwo lub gospodarstwo rolne powinien zająć się jego zarządem zgodnie z zasadami prawidłowej gospodarki. We wszystkich ważniejszych sprawach dotyczących majątku pupila opiekun powinien uzyskać zezwolenie sądu, np. przyjęcie lub odrzucenie spadku, zbycie nieruchomości, obciążenie jej;
• reprezentowanie podopiecznego – opiekun jest przedstawicielem ustawowym dziecka. Reprezentuje go we wszystkich czynnościach prawnych, a także w czynnościach podejmowanych przed sądem. Przedstawicielstwo opiekuna jednak jest wyłączone, przy czynnościach między osobami pozostającymi pod jego opieką, a także przy czynnościach prawnych pomiędzy podopiecznym a opiekunem lub jego małżonkiem, krewnymi w linii prostej i rodzeństwem, chyba że skutkiem takiej czynności jest bezpłatne przysporzenie na rzecz dziecka. Wyłączenie takie jest także aktualne w w/w wypadkach przy czynnościach w postępowaniu sądowym. Jeżeli dziecka nie może reprezentować opiekun, ustanawia się dla niego kuratora dla dokonania danej czynności.

Poza tymi zasadniczymi obowiązkami, opiekun przed powzięciem decyzji w sprawie małoletniego powinien go wysłuchać, jeżeli oczywiście pozwala na to jego rozwój umysłowy, a także uwzględniać w miarę możliwości jego rozsądne życzenia. Dzięki temu dziecko poczuje, że ma wpływ na kształtowanie własnych spraw, a nie jest tylko biernym obserwatorem poczynań opiekuna. W zakresie sprawowanej opieki opiekun podlega stałej kontroli sądowej.

Polega ona na zaznajamianiu się przez sąd na bieżąco z działalnością opiekuna, np. przez wywiad środowiskowy, udzielanie opiekunowi odpowiednich wskazówek i poleceń, żądaniu przez sąd wyjaśnień we wszelkich sprawach dotyczących opieki, np. w zakresie postępów w nauce, badanie i zatwierdzanie dokumentów, które opiekun obowiązany jest przedłożyć sądowi. Opiekun bowiem obowiązany jest przedkładać sądowi sprawozdanie dotyczące osoby podopiecznego, które powinno obejmować: stan zdrowia, stopień rozwoju, wyniki osiągane w nauce.

Opiekun ma obowiązek również przedkładać sądowi do zatwierdzenia szczegółowe rachunki z zarządu majątkiem podopiecznego, chyba że sąd zwolni go od tego obowiązku, z uwagi na to, że majątek dziecka jest nieznaczny. Wówczas obowiązek ten zastępuje przedłożenie przez opiekuna ogólnego sprawozdania o zarządzie majątkiem.

Czy opiekun może żądać wynagrodzenia za sprawowanie opieki i czy ma jakieś roszczenia majątkowe w stosunku do pupila?

Opieka stanowi funkcję honorową, zatem jest sprawowana bezpłatnie. Jednakże w wypadku, gdy z opieką połączony jest zarząd majątkiem dziecka, wymagający znacznego nakładu pracy, np. prowadzenie gospodarstwa rolnego, opiekunowi może być przyznane wynagrodzenie okresowe, np. comiesięczne lub kwartalne albo wynagrodzenie jednorazowe przyznane w dniu ustania opieki lub zwolnienia opiekuna ze sprawowanej funkcji. Ażeby jednak tak się stało, opiekun musi złożyć wniosek o przyznanie wynagrodzenia do sądu opiekuńczego, który to po rozważeniu okoliczności sprawy, przyzna wynagrodzenie, jeżeli uzna, że nakład pracy opiekuna przy zarządzie, jest na tyle doniosły, iż wynagrodzenie jest uzasadnione.

Jeżeli opiekun poniósł koszty utrzymania podopiecznego, może żądać ich zwrotu od osoby, która była zobowiązana do alimentowania. Ma to miejsce jedynie wtedy, gdy sam opiekun nie był zobowiązany do alimentacji wobec swojego pupila, np. opiekun jest osobą niespokrewnioną z podopiecznym.

Jeżeli opiekun poczynił podczas sprawowania opieki nakłady lub wydatki na swojego pupila może żądać ich zwrotu od podopiecznego.

Nakłady obejmują wszelkiego rodzaju inwestycje i wydatki na daną rzecz, np. remonty, reperacje, ulepszenia. Wydatki zaś związane są z kosztami niezbędnymi do nabycia określonych przedmiotów. Zarówno wydatki jak i nakłady mogą dotyczyć majątku osoby pozostającej pod opieką, ale również samej osoby podopiecznego, np. szczególnie kosztowny wyjazd na studia za granicę na życzenie pupila. Należy jednak zaznaczyć, że zarówno wydatki jak i nakłady muszą być celowe, aby opiekun mógł później żądać ich zwrotu. Roszczenie opiekuna przedawnia się z upływem trzech lat od ustania opieki lub od zwolnienia opiekuna z pełnionej przez niego funkcji.

Pamiętaj, że:

• Opiekę ustanawia się zawsze w przypadku, gdy niepełnoletnie dziecko nie pozostaje pod władzą rodzicielską; opieka ustaje z mocy prawa, gdy dziecko dojdzie do pełnoletniości lub gdy przynajmniej jeden z rodziców odzyska władzę rodzicielską,
• Opieka jest ustanawiana zawsze z uwzględnieniem kryterium dobra podopiecznego, ma walor powszechności i podlega stałej i rzeczywistej kontroli sądu,
• Opiekunem może zostać jedynie osoba mająca pełną zdolność do czynności prawnych, nie pozbawiona praw rodzicielskich i opiekuńczych, nie pozbawiona praw publicznych, która daje gwarancje należytego wywiązania się z powierzonego jej obowiązku,
• Opiekunem powinna zostać przede wszystkim osoba wskazana przez rodziców małoletniego, a jeżeli nie nastąpiło takie wskazanie bądź jest ono sprzeczne z dobrem małoletniego, opiekunem powinien być krewny lub inna osoba bliska dziecka,
• Opiekun sprawuje pieczę nad osobą i majątkiem pupila, a także jest jego przedstawicielem ustawowym; we wszystkich ważniejszych sprawach dotyczących osoby lub majątku dziecka musi uzyskać zezwolenie sądu,
• W razie poczynienia nakładów i wydatków na pupila lub jego majątek, opiekun może żądać ich zwrotu, o ile były one uzasadnione,
• Opiekun obowiązany jest do naprawienia szkody, powstałej zarówno w majątku jak i na osobie pupila, jeżeli można mu przypisać winę w działaniu lub brak staranności przy sprawowaniu opieki, chyba że obowiązek naprawienia szkody będzie w konkretnych okolicznościach niezależny od winy, np. odpowiedzialność opiekuna jako posiadacza pojazdu,
• Opiekun odpowiada względem osób trzecich za szkodę wyrządzoną przez podopiecznego, jeżeli można mu przypisać winę w nadzorze dziecka.

Podstawa prawna:

• ustawa z dnia 25 lutego 1964 r. - Kodeks rodzinny i opiekuńczy (Dz.U. 1964 r., Nr 9, poz. 59, ze zmianami);
• ustawa z dnia 17 listopada 1964 r. - Kodeks postępowania cywilnego (Dz.U. 1964 r., Nr 43, poz. 296, ze zmianami).