Potrącenie wierzytelności upadłego z wierzytelnością wierzyciela

Instytucja potrącenia, zawarta w art. 498 i nast. k.c., określana jest także jako kompensata albo kompensacja. Należy do kategorii zdarzeń powodujących wygaśnięcie zobowiązania i polega na wzajemnym umorzeniu wierzytelności, jakie dwie osoby, które są jednocześnie dłużnikiem i wierzycielem, mają względem siebie. Zgodnie z art. 498 k.c. oświadczenie o potrąceniu jest skuteczne tylko w przypadku, gdy spełnione są łącznie cztery następujące przesłanki: wzajemność wierzytelności, jednorodzajowość świadczeń, wymagalność wierzytelności oraz zaskarżalność wierzytelności.

Wierzytelności będące przedmiotem potrącenia poddane zostają działaniu rachunkowemu, którego rezultatem będzie wzajemne umorzenie tych wierzytelności do wysokości wierzytelności niższej. Należy podkreślić, iż do potrącenia nie dochodzi automatycznie przez to, że istnieją wzajemne wierzytelności nadające się do potrącenia. Konieczne jest złożenie oświadczenia, w którym korzysta się z potrącenia (postanowienie SN z dnia 8 lutego 2000 r., I CKN 398/98, LEX nr 50856). Skorzystanie z potrącenia nie jest obowiązkiem, lecz uprawnieniem podmiotu, a jego realizacja w każdym przypadku zależy od woli podmiotu zainteresowanego.¹ Zgodnie z treścią 498  § 1 k.c. każdy podmiot prawa cywilnego może potrącić swoją wierzytelność z wierzytelności innego podmiotu, wówczas gdy spełnione są łącznie następujące przesłanki:

• 1) dwie osoby są jednocześnie względem siebie dłużnikami i wierzycielami (wzajemność wierzytelności),
• 2) przedmiotem obu wierzytelności są pieniądze lub rzeczy tej samej jakości oznaczone tylko co do gatunku (jednorodzajowość wierzytelności),
• 3) obie wierzytelności są wymagalne (wymagalność roszczeń),
• 4) obie wierzytelności mogą być dochodzone przed sądem lub innym organem państwowym (zaskarżalność wierzytelności).

Co istotne, pomimo współistnienia wskazanych powyższej przesłanek pozytywnych, potrącenie nie będzie możliwe, gdy wystąpi zarazem chociażby jedna z przesłanek negatywnych wymienionych w 505k.c. lub w przepisach szczególnych.

Należy zadać w tym miejscu pytanie, jakie przepisy dotyczące instytucji potrącenia stosujemy w przypadku, gdy jeden z podmiotów znajduje się w stanie upadłości. Na ww. pytanie odpowiedział Sąd Najwyższy w uzasadnieniu wyroku z dnia 10 marca 2011 r., który wskazał, iż przepisy prawa upadłościowego i naprawczego mają charakter lex specialis w stosunku do zasad ogólnych regulujących omawianą kwestię (wyrok SN z 10 marca 2011 r., sygn. akt: V CSK 311/2010, Lexis Nexis nr 2479161). Tymczasem, w innym wyroku z dnia 22 marca 2012 r., Sąd Najwyższy przyjął z kolei, iż relacje między Kodeksem cywilnym a Prawem upadłościowym i naprawczym mają charakter komplementarny, a nie odpowiadający relacji lex generalis - lex specialis. Potrącenie w upadłości musi odpowiadać wszystkim warunkom określonym w przepisach kodeksu cywilnego i pociąga przewidziane nim następstwa. Przepisy prawa upadłościowego i naprawczego przewidują pewne odstępstwa, niemniej przepisy obu ustaw mają charakter bezwzględnie obowiązujący (wyrok SN z 22 marca 2012 r., sygn. akt: V CSK 95/2011, Lexis.pl nr 5157525). Regulacja potrącenia w Prawie upadłościowym i naprawczym (PUiN) dotyczy jedynie potrącenia ustawowego. Potrącenie umowne nie jest dopuszczalne w przypadku ogłoszenia upadłości przez jeden podmiot, ponieważ spełnienie świadczeń z wierzytelności objętych układem może nastąpić tylko na warunkach wynikających z przepisów regulujących podział funduszy masy upadłości, a potrącenie ustawowe stanowi odstępstwo od tych zasad.

Art. 93 PUiN wskazuje, iż potrącenie wierzytelności upadłego z wierzytelnością wierzyciela jest dopuszczalne, jeżeli obie wierzytelności istniały w dniu ogłoszenia upadłości, chociażby termin wymagalności jednej z nich jeszcze nie nastąpił. Reasumując, do potrącenia mogą być przedstawione zarówno wierzytelności wymagalne, jak i niewymagalne w dacie ogłoszenia upadłości likwidacyjnej. Do potrącenia należy przedstawić całkowitą sumę wierzytelności upadłego, a wierzytelność wierzyciela tylko w wysokości wierzytelności głównej wraz z odsetkami naliczonymi do dnia ogłoszenia upadłości. Jeżeli termin płatności nieoprocentowanego długu upadłego w dniu ogłoszenia upadłości nie nastąpił, do potrącenia przyjmuje się sumę należności zmniejszoną o odsetki ustawowe, nie wyższe jednak niż sześć procent, za czas od dnia ogłoszenia upadłości do dnia płatności i nie więcej niż za okres dwóch lat.

Możliwe jest również potrącenie wierzytelności niejednorodzajowych. Art. 91 ust. 2 PUiN wskazuje, iż wierzytelność niepieniężna upadłego z dniem ogłoszenia upadłości dłużnika przekształca się w wierzytelność pieniężną.² Możliwość potracenia takich wierzytelności wynika z faktu, że dług niepieniężny upadłego z datą ogłoszenia upadłości przekształca się w wierzytelność pieniężną. Skutek taki powstaje ex lege, w konsekwencji można przyjąć, że obie wierzytelności miały charakter pieniężny w dacie ogłoszenia upadłości, umożliwiając tym samym ich potrącenie.

Potrącenie jest również dopuszczalne, jeżeli nabywca stał się wierzycielem upadłego wskutek spłacenia jego długu, za który odpowiadał osobiście albo określonymi przedmiotami majątkowymi, i jeżeli nabywca w czasie, gdy przyjął odpowiedzialność za dług upadłego, nie wiedział o istnieniu podstaw do ogłoszenia upadłości. Potrącenie jest zawsze dopuszczalne, jeżeli przyjęcie odpowiedzialności nastąpiło na rok przed dniem ogłoszenia upadłości.
W przypadku, gdy na skutek potrącenia nie zostanie zaspokojona cała wierzytelność wierzyciela, to może zostać zgłoszona do masy upadłości i podlega wtedy zaspokojeniu w odpowiedniej kategorii w ramach podziału funduszy masy upadłości.

Jak wskazuje art. 94 PUiN, potrącenie nie jest dopuszczalne, jeżeli dłużnik upadłego nabył wierzytelność w drodze przelewu lub indosu po ogłoszeniu upadłości albo nabył ją w ciągu ostatniego roku przed dniem ogłoszenia upadłości, wiedząc o istnieniu podstawy do ogłoszenia upadłości. Potrącenie nie jest również dopuszczalne, jeżeli wierzyciel stał się dłużnikiem upadłego po dniu ogłoszenia upadłości.

Należy pamiętać, iż w przypadku gdy, wierzyciel nie skorzystał przed datą ogłoszenia upadłości dłużnika z prawa potrącenia, składa oświadczenie o potrąceniu nie później niż przy zgłoszeniu wierzytelności. Po dacie ogłoszenia upadłości, oświadczenie winno być złożone syndykowi z uwagi na fakt, iż upadły z mocy art. 75 ust. 1 PUiN traci prawo zarządu oraz możliwości rozporządzania mieniem wchodzącym w skład masy upadłości i korzystania z niego. Nie może więc być adresatem takiego oświadczenia woli wierzyciela (wyrok Sądu Apelacyjnego w Poznaniu z 28 września 1995 r., sygn. akt: I ACr 246/95, Lexis.pl nr 316265).
Jednakże, samo złożenie syndykowi oświadczenia w przedmiocie potrącenia wierzytelności nie jest wystarczające do umorzenia zobowiązania. Konieczne jest również zgłoszenie sędziemu-komisarzowi w toku postępowania upadłościowego wierzytelności podlegającej potrąceniu. Samo więc zgłoszenie potrącenia nie wywołuje skutku umorzenia wierzytelności niższej, ponieważ warunkiem uznania skuteczności potrącenia, jest uznanie tego faktu na liście wierzytelności.

1 L. Stecki (w:) J. Winiarz, Komentarz, t. I, 1989, s. 514; M. Pyziak-Szafnicka (w:) System prawa prywatnego, t. 6, s. 1131 i n.; G. Sikorski (w:) J. Ciszewski, Komentarz, 2013, s. 888.

2 A. Jakubecki, F. Zedler, Prawo upadłościowe i naprawcze. Komentarz, Kraków 2006, s. 275,

Tomasz Motała