Przewłaszczenie na zabezpieczenie jako sposób zabezpieczenia wierzytelności

7.2.2005

Przewłaszczenie na zabezpieczenie mimo pozorów, które wynikają z nazewnictwa jest instytucją dość prostą w swej konstrukcji. Polega na tym, że osoba, która domaga się udzielenia kredytu przez bank jako zabezpieczenie jego spłaty przenosi bankowi własność np. samochodu. Bank staje się wtedy jego właścicielem przy czym jest on zobowiązany do przeniesienia prawa własności samochodu na biorącego kredyt w razie spłaty. Gdy nie dojdzie do spłaty kredytu bank po prostu ten samochód zachowa w celu jego sprzedaży, aby z uzyskanej kwoty pokryć należności z niespłaconego kredytu. Konstrukcja ta pozwala mimo, że właścicielem samochodu pozostaje bank na użytkowanie go przez poprzedniego posiadacza.

Czy przewłaszczenie na zabezpieczenie jest dopuszczalne?

Do niedawna konstrukcja ta nie była dopuszczalna w odniesieniu do nieruchomości. W odniesieniu do rzeczy ruchomych instytucja przewłaszczenia na zabezpieczenie była już dopuszczalna na gruncie prawa rzeczowego z 1946 r. Dał temu wyraz Sąd Najwyższy w uchwale całej Izby Cywilnej z 10 maja 1948 r., C. Prez. 18/48 (OSN III/48, poz. 58), wpisanej do księgi zasad prawnych, stwierdził, że „zabezpieczenie wierzytelności przez przeniesienie na wierzyciela prawa własności rzeczy ruchomej z równoczesnym ustanowieniem zobowiązania wierzyciela do korzystania z prawa własności tylko w granicach umowy stron jest dopuszczalne. Argumentacja Sądu Najwyższego była następująca skoro ustawa nie zawiera zakazu używania dla zabezpieczenia wierzytelności innej formy poza zastawem, Sąd Najwyższy nie upatruje przeszkody do dopuszczenia formy zabezpieczenia przez przeniesienie własności rzeczy ruchomych na podstawie umowy, określającej jasno i godziwie wzajemne zobowiązania stron, w szczególności zobowiązanie wierzyciela do przeniesienia z powrotem własności rzeczy na dłużnika po ustaniu celu zabezpieczenia. W odniesieniu do nieruchomości sprawa nie wyglądała tak jasno. Jednak ostatecznie Sąd Najwyższy dopuścił stosowanie tej instytucji w odniesieniu do nieruchomości.

Istota przewłaszczenia

Do istoty przewłaszczenia na zabezpieczenie należy - towarzyszące przeniesieniu własności - umowne ograniczenie własności nabywcy (wierzyciela) przez jego zobowiązanie się, że będzie mógł zaspokoić się z nabytej - w celu zabezpieczenia wierzytelności - rzeczy tylko w razie niewykonania przez zbywcę (dłużnika) zabezpieczonego zobowiązania.

Przeniesieniu własności na zabezpieczenie towarzyszy przeniesienie posiadania w formie tzn. umowy, na podstawie której dotychczasowy właściciel zatrzyma rzecz w swoim władaniu jako posiadacz zależny albo jako dzierżyciel na podstawie stosunku prawnego, jaki strony jednocześnie ustalą. Samo przeniesienie własności jest rzeczywiste i wierzyciel staje się właścicielem rzeczy, jednakże cel tej czynności nie polega na daniu świadczenia ekwiwalentnego za udzielenie kredytu, w związku z czym nie umarza długu, gdyż wolą stron nie było zaspokojenie wierzytelności, tylko jej zabezpieczenie. Z umowy o przeniesienie własności na zabezpieczenie wynika także zamiar stron, co ma się stać po zapłaceniu długu, które spowoduje wygaśnięcie wierzytelności. Przeniesienie własności rzeczy ruchomych bowiem może nastąpić z zastrzeżeniem warunku rozwiązującego albo zawieszającego. W pierwszym wypadku z chwilą zapłaty długu następuje ustanie skutków przeniesienia własności. Oznacza to, że własność powraca do dłużnika samoistnie jako skutek warunku rozwiązującego, a w drugim wypadku po stronie wierzyciela powstaje obowiązek przeniesienia własności z powrotem na dłużnika.

Czy wierzyciel może sprzedać zabezpieczoną rzecz jeszcze przed terminem spłaty długu?

Rozporządzenie rzeczą przewłaszczoną na zabezpieczenie przez wierzyciela przed ziszczeniem się warunku, tzn. przed upływem terminu zapłaty długu, ulega ocenie na podstawie art. 92 kodeksu cywilnego, który stanowi, że jeżeli czynność prawna obejmująca rozporządzenie prawem została dokonana pod warunkiem, późniejsze rozporządzenia tym prawem tracą moc z chwilą ziszczenia się warunku o tyle, o ile udaremniają lub ograniczają skutek ziszczenia się warunku. Zbycie zatem rzeczy przewłaszczonej przez obecnego jej właściciela np. bank traci moc z chwilą spłaty kredytu. Jednakże gdy na podstawie takiego rozporządzenia osoba trzecia nabywa prawo lub zostaje zwolniona od obowiązku, stosuje się odpowiednio przepisy o ochronie osób, które w dobrej wierze dokonały czynności prawnej z osobą nieuprawnioną do rozporządzania prawem.

Przykład: Przewłaszczony samochód nabył od banku Kowalski nie wiedząc, że był on przedmiotem przewłaszczenia na rzecz banku dokonanego przez Nowaka.

Zatem wierzyciel, na rzecz którego doszło do przewłaszczenia rzeczy powinien powstrzymywać się od dysponowania tą rzeczą, przez okres trwania zabezpieczenia. Nie powinien więc dokonywać sprzedaży rzeczy do czasu wywiązania się dłużnika ze swojego zobowiązania. Wiadomo bowiem, że własność rzeczy będącej przedmiotem przewłaszczenia z chwilą spłaty długu ma wrócić do dłużnika. Może się jednak zdarzyć, że nielojalny wierzyciel sprzeda przewłaszczoną rzecz innej osobie. Jeśli dłużnik wywiąże się w terminie ze swojego zobowiązania, co miało być podstawą do odzyskania własności przewłaszczonej rzeczy, wówczas wcześniejsza sprzedaż tej rzeczy przez wierzyciela traci ważność. Tym samym dłużnik, który w terminie wykonał zobowiązanie z powrotem stanie się właścicielem przewłaszczonej rzeczy pomimo jej wcześniejszej sprzedaży przez wierzyciela. W tym bowiem przypadku, nabywca przedmiotowej rzeczy (który kupił ją od wierzyciela) traci do niej prawo własności. Należy jednak zauważyć, że w opisanym wyżej przypadku dłużnik może nie odzyskać własności sprzedanej rzeczy nawet pomimo należytego wywiązania się ze swoich zobowiązań wobec wierzyciela. Będzie to miało miejsce w przypadku, gdy osoba trzecia, która kupiła i odebrała przedmiotową rzecz od wierzyciela nie wiedziała o tym, że rzecz była przedmiotem przewłaszczenia. W takiej sytuacji właścicielem przewłaszczonej rzeczy pozostanie osoba trzecia.

Czy banki mogą stosować tę instytucję?

Tak. Ustawodawca stanowi, że w celu zabezpieczenia wierzytelności, które wynikają z czynności bankowych, bank może żądać zabezpieczenia przewidzianego w kodeksie cywilnym i prawie wekslowym oraz zwyczajami przyjętymi w obrocie krajowym i zagranicznym. Taką instytucją jest właśnie przewłaszczenie na zabezpieczenie, które nie jest regulowane wprost przez kodeks cywilny.

W jaki sposób następuje zabezpieczenie z przedmiotu przewłaszczonego?

Jeżeli przy ustanawianiu podwójnego zabezpieczenia kredytu przez przewłaszczenie na zabezpieczenie oraz przez umowę poręczenia - nie uzgodniono inaczej, to zarówno o kolejności, jak i zakresie realizacji zabezpieczeń decyduje kredytodawca. Określone w umowie przewłaszczenia rzeczy na zabezpieczenie wierzytelności, sposób i warunki zaspokojenia się wierzyciela z przewłaszczonej rzeczy wiążą strony.

W razie braku postanowień umownych w tym względzie wierzyciel może zaspokoić się - według swego wyboru - w każdy sposób, który nie jest sprzeczny z treścią stosunku prawnego łączącego strony, umową lub zasadami współżycia społecznego.

Zabezpieczenie finansowe jako instytucja podobna do przewłaszczenia na zabezpieczenie

Umowa o ustanowienie zabezpieczenia finansowego określa wierzytelności finansowe (np. kredyt) podlegające zabezpieczeniu oraz sposób zabezpieczenia, polegającego między innymi na przeniesieniu - także z zastrzeżeniem odkupu - przez ustanawiającego zabezpieczenie na przyjmującego zabezpieczenie prawa do środków pieniężnych lub instrumentów finansowych.

Zaspokojenie z zabezpieczenia finansowego, polegającego na przeniesieniu na przyjmującego zabezpieczenia prawa do środków pieniężnych lub instrumentów finansowych, następuje z chwilą wystąpienia podstawy realizacji zabezpieczenia. Przyjmujący zabezpieczenie zawiadamia ustanawiającego zabezpieczenie o wygaśnięciu roszczenia o zwrot przedmiotu zabezpieczenia.

Czy osoba (kredytobiorca), która dokonała przewłaszczenia np. samochodu ma prawo do odpisów amortyzacyjnych skoro nie jest już właścicielem?

Zgodnie z regulacją zawartą w ustawie o podatku dochodowym od osób fizycznych oraz ustawą o podatku dochodowym od osób prawnych, odpisów amortyzacyjnych od środków trwałych oraz wartości niematerialnych i prawnych, które zostały przewłaszczone w celu zabezpieczenia wierzytelności, w tym pożyczki lub kredytu, dokonuje dotychczasowy właściciel, w tym pożyczkobiorca lub kredytobiorca. Uwzględnienie tego faktu pozwala stwierdzić, że nie ma przeszkód dla żądania zwrotu podatku od towarów i usług przez dotychczasowego właściciela przedmiotu, którego własność została przeniesiona na podstawie umowy o przewłaszczenie na zabezpieczenie.

Pamiętaj, że:

Sprzedaż przez np. kredytobiorcę samochodów, które stanowiły przedmiot przewłaszczenia dokonanego przez niego na rzecz banku jako formy zabezpieczenia spłaty kredytu bankowego, stanowi przestępstwo przywłaszczenia, natomiast ich wydzierżawienie rodzić może jedynie odpowiedzialność cywilną.

Podstawa prawna:

Ustawa z dnia 23 kwietnia 1964 r. kodeks cywilny (Dz. U. 1964 r., Nr 16, poz. 93 ze zmianami).

Zespół
e-prawnik.pl