Zakaz anatocyzmu, a faktyczna możliwość uiszczenia odsetek od zaległych odsetek

Zgodnie z przepisami prawa odsetki za opóźnienie biegną od dnia następnego po upływie wyznaczonego terminu płatności. Wysokość odsetek umownych pozostaje do uznania stron, jednakże z pewnym ograniczeniem. Strony na podstawie art. 353 1 k.c. mogą ustalić dowolną wysokość odsetek za opóźnienie, jednak powinny zważać uwagę na treść przepisu art. 359 k.c. Powyższa regulacja nastąpiła w wyniku wprowadzenie Ustawy z dnia 7 lipca 2005 r. o zmianie ustawy – Kodeks cywilny oraz o zmianie niektórych innych ustaw (Dz. U. Nr 157, poz. 1316), która dodała art. 359 § 21-23 k.c.. Zgodnie z nowelizacją, maksymalna wysokość odsetek wynikających z czynności prawnej nie może w stosunku rocznym przekraczać czterokrotności wysokości stopy kredytu lombardowego NBP. Są to odsetki maksymalne. Zmiana to obowiązuje od 20 lutego 2006 r. Powyższe zostało zainicjowane wyrokiem Sądu Najwyższego z dnia 23 czerwca 2005 r. w sprawie II CK 742/04, który to uzyskał moc zasady prawnej. Zgodnie z sentencją orzeczenia zastrzeganie w umowie pożyczki między osobami fizycznymi odsetek w wysokości nadmiernej nie mającej uzasadnienia ani w wysokości inflacji ani w zyskach osiąganych w ramach normalnej, rzetelnie prowadzonej działalności gospodarczej może być sprzeczne z zasadami współżycia społecznego.

Postanowienia umów zastrzegające nadmierne odsetki nie stają się nieważne w całości, a jedynie co do nadwyżki. Nadwyżkę zaś, stosownie do treści art. 359 § 2 k.c. stanowią odsetki przerastające wysokość odsetek ustawowych. Nieważność postanowienia umowy w przedmiocie wysokości odsetek wywołuje bowiem taki skutek, jak gdyby wysokość ta nie była w inny sposób oznaczona. Dotyczy to zarówno wynagrodzenia za wskazany w umowie okres korzystania z pożyczonych pieniędzy jak i odszkodowania z tytułu opóźnienia zwrotu tych pieniędzy. Obecnie wysokość odsetek ustawowych wynosi 8 % w skali roku, co reguluje Rozporządzenie Rady Ministrów z dnia 16 grudnia 2014 r. w sprawie wysokości odsetek ustawowych (Dz. U. 2014 poz. 1858). Natomiast od dnia 5 marca 2015 stopa kredytu lombardowego wynosi 2,50%. Odsetki maksymalne 10%. Zgodnie z przepisem art. 482 § 1.  k.c. od zaległych odsetek można żądać odsetek za opóźnienie dopiero od chwili wytoczenia o nie powództwa, chyba że po powstaniu zaległości strony zgodziły się na doliczenie zaległych odsetek do dłużnej sumy Ograniczenia przewidziane opisywanym przepisem nie mają charakteru bezwzględnego. Zgodnie z orzecznictwem Sądu Najwyższego¹dopuszczalność, o której mowa, jest niezależna od uprzedniego porozumienia się stron w tym przedmiocie. Jeżeli strony nie umówiły się inaczej, odsetki od odsetek należy liczyć od dnia wytoczenia powództwa o odsetki, czyli od dnia złożenia pozwu do Sądu.²

Zakaz przewidziany komentowanym przepisem nie obejmuje również wypadku, gdy zaległość z tytułu zaległych odsetek już powstała. Strony mogą się wtedy umówić na doliczenie zaległych odsetek do sumy dłużnej i tak powstałą całość mogą wtedy oprocentować. Możliwość doliczenia obejmuje tylko odsetki zaległe. Nie jest zatem możliwe kapitalizowanie odsetek, które mogą powstać w przyszłości³.

Ponadto strony mają możliwość umówienia się o zapłatę, odsetek od zaległych i skapitalizowanych odsetek, jednakże powyższe może nastąpić wyłącznie po powstaniu zaległości, na co muszą zgodzić się obie strony umowy. Może to nastąpić np. poprzez aneksowanie umowy. Kapitalizacja odsetek zwykłych polega na dodaniu do długu głównego kwoty narosłego już oprocentowania. Poprzez kapitalizację odsetek strony mogą zmienić charakter prawny świadczenia odsetkowego, czyniąc je także świadczeniem samodzielnym. Powyższe może nastąpić w wyniku nowacji łączącej strony umowy. Wówczas to dłużnik działa w celu umorzenia zobowiązania do zapłaty odsetek – następuje zmiana charakteru prawnego z odsetkowego na dług główny dokonywana po to, aby dotychczasowe zobowiązanie do zapłaty oprocentowania wygasło, a w jego miejsce powstało nowe – polegające na zapłaceniu takiej samek kwoty, ale już tytułem długu głównego. Wówczas od kwoty dodanej do długu głównego można ponownie obliczać odsetki, skoro przestają one być długiem odsetkowym i stają się długiem głównym.

Kapitalizacja odsetek wymaga zgody obu stron umowy, może zostać wyrażona na etapie powstania zobowiązania-w umowie, albo później przez jej zmianę. Podnieść należy, iż w przypadku kapitalizacji określonej w umowie, nie jest koniecznym doliczenie kwoty do długu głównego, (dokonanie czynności technicznych), gdyż następuje ona z mocy umowy stron. Tym samym żadne oświadczenie wierzyciela stwierdzające, że dokonał tej czynności nie ma znaczenia prawnego. Skutek zamierzony przez strony ( zmiana odsetek w należność główną) następuje w wyniku samego zawarcia umowy nowacyjnej i co najwyżej upływ terminu albo zaistnienia określonego zdarzenia warunkującego skuteczność zawarcia umowy. Roszczenie o odsetki kapitalizowane zgodnie z umową, stają się wymagalne następnego dnia po upływie każdego okresu, po którym następuje kapitalizacja odsetek, w okresie związania umową.

Strony dokonujące kwalifikacji kapitalizacji jako odnowienia powinny zważać uwagę na fakt, że czynność ta ma ten skutek, że w braku zgody poręczyciel lub osoby trzeciej udzielającej zabezpieczenia, zabezpieczenie wygasa z chwilą odnowienia. Tym samym zabezpieczenie skapitalizowanych odsetek, które następnie w wyniku zawarcia umowy odnowienia stały się należnością główną, powinny zostać objęte nowym zabezpieczeniem. Powyższe potwierdza wyrok Sądu Najwyższego z dnia 20 lutego 2015 r. w sprawie o sygn. akt V CSK 329/14, zgodnie z którym Nie można zgodzić się z tezą, iż hipoteka zwykła poza odpowiednio oznaczoną (zindywidualizowaną) wierzytelnością główną i związaną z nią wierzytelnością z tytułu odsetek za opóźnienie w spełnieniu świadczenia pieniężnego obejmuje także wierzytelność stanowiącą równowartość odsetek od zaległych odsetek liczonych wobec dłużnika rzeczowego zgodnie z uprawnieniem określonym w art. 482 k.c. W ten sposób odsetki od dodanych do należności głównej skapitalizowanych odsetek za okres przed wniesieniem pozwu stanowią nieuprawnione dodatkowe zwiększenie wierzytelności (dochodu wierzyciela), a zarazem zwiększenie odpowiedzialności ponad wyraźnie wymienioną we wpisie sumę wyznaczającą granice tej odpowiedzialności.

Mając na uwadze powyższe podnieść należy, iż wierzycielowi przysługuje uprawnienie do domaganie się odsetek od zaległych odsetek. Może to nastąpić bez zgody wierzyciela, wówczas naliczenie odsetek od zaległych odsetek uzależnione jest od dnia wniesienia pozwu do Sądu. Może to również nastąpić przed złożeniem pozwu do Sądu jednakże w tym przypadku konieczna jest zgoda dłużnika, która musi nastąpić po powstaniu zaległości odsetkowej. Ponadto strony mogą dokonać nowacji, w wyniku której należność odsetkowa stanie się świadczeniem głównym. Należy dokładne określić termin, od którego naliczane są odsetki oraz podstawę prawnej świadczenia. W przeciwnym razie może się okazać, iż zawarta umowa jest nieważna, a dłużnik zobowiązany jest jedynie do zapłaty odsetek określonych w pierwotnej umowie, bądź odsetek w wysokości ustawowej.

1 wyrok SN z dnia 13 października 2005 r., IV CK 162/05, LEX nr 186899

2 uchwała SN z dnia 18 maja 1994 r., III CZP 70/94, OSNC 1994, nr 11, poz. 220

3 A. Mariański, Podatkowe konsekwencje zawarcia umowy pożyczki, Prz. Pod. 2007, nr 8, s. 20