Orzekanie o szkodzie w pojeździe mechanicznym

W dniu 11 września 2024 r. Sąd Najwyższy w siedmioosobowym składzie wydał uchwałę w sprawie ustalania wysokości odszkodowania (szkoda częściowa) w przypadku wystąpienia następczej niemożliwości przywrócenia stanu poprzedniego, co ma miejsce np. w razie zbycia pojazdu w stanie uszkodzonym lub jego uprzedniego naprawienia.

Czego dotyczył problem prawny?

Uchwała dotyczyła zasad orzekania o szkodzie w pojeździe mechanicznym po jego zbyciu w stanie uszkodzonym bądź uprzedniej naprawie.

Do momentu zapadnięcia uchwały w judykaturze istniał spór wokół pozostających ze sobą w sprzeczności orzeczeń co do zasady określenia wysokości szkody na dzień jej zaistnienia oraz rozumieniem szkody jako „zjawiska dynamicznego”, którego postać i wielkość może zmieniać się w czasie, a jego ostateczna wysokość może zostać wyliczona jedynie w dacie zamknięcia postępowania sądowego. Rozstrzygnięcie Sądu Najwyższego dot. kwestii objętych pytaniem prawnym Rzecznika Finansowego służy m.in. dookreśleniu charakteru i zakresu odpowiedzialności zakładu ubezpieczeń z tytułu umowy ubezpieczenia odpowiedzialności cywilnej posiadaczy pojazdów mechanicznych.

Istnienie tak dalekich rozbieżności w orzecznictwie powodowało zwiększenie liczby sporów sądowych pomiędzy poszkodowanymi i ubezpieczycielami oraz wydłużenie trwających postępowań ze względu na powoływanie się przez strony sporu na odmienne stanowiska. Rzecznik Finansowy dostrzegając istniejący problem i dążąc do ujednolicenia linii judykatury w dniu 12 grudnia 2023 r. skierował do Sądu Najwyższego wniosek (wnioski o uchwałę Sądu Najwyższego – Rzecznik Finansowy) mający na celu usunięcie rozbieżności orzeczniczych przy ustalaniu wysokości odszkodowania. Część orzeczeń pozbawiała możliwości ustalania odszkodowania na podstawie kosztorysu bez obowiązku naprawy uszkodzonego samochodu i niezależnie od następczych działań poszkodowanego, zaś inne orzeczenia sprowadzały się do określenia wysokości odszkodowania odpowiadającej jedynie faktycznie poniesionym kosztom naprawy przy jednoczesnym uniemożliwieniu m.in. zbycia pojazdu (przedmiot w stanie uszkodzonym na dzień wyrokowania powinien stanowić element majątku poszkodowanego), zaś w przypadku jego sprzedaży ograniczała odszkodowanie do różnicy między wartością pojazdu przed uszkodzeniem a uzyskaną przez poszkodowanego ceną jego sprzedaży.

Jak Sąd Najwyższy rozstrzygnął zagadnienie prawne przedstawione przez Rzecznika Finansowego?

Uchwałą z 11 września 2024 r. Sąd Najwyższy, w składzie 7-sędziów, rozpoznając wniosek Rzecznika Finansowego, podjął uchwałę, w której rozstrzygnął zagadnienie prawne dotyczące tego, jak określić wysokość należnego odszkodowania w razie ustalenia, iż naprawa pojazdu mechanicznego stała się niemożliwa na skutek następczych działań poszkodowanego, co ma miejsce np. w razie zbycia pojazdu w stanie uszkodzonym lub jego uprzedniego naprawienia.

Sąd Najwyższy w dniu 11 września 2024 r. podjął uchwałę (sygn. akt III CZP 65/23) o następującej treści:

Jeżeli naprawa pojazdu przez poszkodowanego stała się niemożliwa, w szczególności w razie zbycia lub naprawienia pojazdu, nie jest uzasadnione ustalenie wysokości odszkodowania z ubezpieczenia odpowiedzialności cywilnej posiadaczy pojazdów mechanicznych, jako równowartości hipotetycznych kosztów naprawy.

Sąd Najwyższy niestety nie podzielił prezentowanego przez Rzecznika stanowiska znajdującego oparcie w licznych i uprzednich orzeczeniach Sądu Najwyższego, jak i sądów powszechnych, sprowadzającego się do stwierdzenia, że nie można odmiennie traktować poszkodowanych, którzy naprawili pojazd i tych, którzy naprawy nie dokonali, jak również tych którzy po szkodzie częściowej dokonali zbycia pojazdu od tych, którzy pozostawili go w swoim majątku, pomimo iż Rzecznik Finansowy podkreślał, że odmienne ich traktowanie budziłoby wątpliwości z perspektywy konstytucyjnej zasady równości wobec prawa (art. 32 Konstytucji RP), a także stoi w sprzeczności z nałożonymi na państwa członkowskie Unii obowiązkami wynikającymi z Dyrektyw w sprawie ubezpieczeń komunikacyjnych. Należy bowiem zwrócić uwagę, że Trybunał Sprawiedliwości Unii Europejskiej w wyroku z dnia 30 marca 2023 r. o sygn. C-618/21, zapadłym z wniosku złożonego przez Sąd Rejonowy dla m. st. Warszawy w Warszawie o wydanie orzeczenia w trybie prejudycjalnym, zauważył, iż okoliczność taka jak zbycie pojazdu przez poszkodowanego nie może prowadzić do wyłączenia bądź ograniczenia obowiązku pokrycia odszkodowania w pełni.

Można odnieść wrażanie, że uchwała Sądu Najwyższego stanowi kontynuację jednej z tez zawartej w treści uchwały Sądu Najwyższego z dnia 8 maja 2024 r. o sygn. III CZP 142/22. Sąd Najwyższy we wskazywanej uchwale zwrócił bowiem uwagę, że szkoda ma charakter dynamiczny, a zatem następcze działania poszkodowanego będą miały wpływ na ustalenie wysokości odszkodowania. Jednakże warto zwrócić uwagę, iż ww. uchwała przyznała poszkodowanym szerokie uprawnienie w dochodzeniu odszkodowania z ubezpieczenia OC komunikacyjnego.

Zdaniem Rzecznika Finansowego przedmiotowe rozstrzygnięcie (pomimo że nie wpisuje się w zapatrywania na omawianą materię Rzecznika Finansowego oraz jest w opozycji do dominującej dotychczas linii orzeczniczej SN, jak i sądów powszechnych) jest bardzo istotne z punktu widzenia praktyki obrotu na rynku ubezpieczeniowym. Wprowadza bowiem zasadę pewności prawa oraz przecina istniejące dotychczas wątpliwości prawne na temat możliwości dochodzenia hipotetycznych kosztów naprawy w konkretnych stanach faktycznych.”

Uzasadnienie stanowiska SN

Wyjaśniając motywy swojego orzeczenia SN, wskazał, że w takim wypadku nie jest zasadne stosowanie tzw. metody kosztorysowej, gdyż nie znajduje to uzasadnienia w aktualnym stanie prawnym i w zasadach odpowiedzialności cywilnej określonych w kodeksie cywilnym. W sytuacji, w której poszkodowany dokonał już naprawy pojazdu, wysokość szkody jest już w zasadzie znana i wyraża się w kosztach, jakie poszkodowany poniósł na dokonanie naprawy oraz dodatkowo ewentualnej utracie wartości rynkowej pojazdu ponaprawowego. W przypadku zaś zbycia pojazdu szkoda wyraża się w różnicy między ceną uzyskaną za sprzedany, nienaprawiony pojazd a wartością samochodu sprzed wypadku. Wykazanie szkody w takiej sytuacji nie powinno nastręczać poszkodowanemu nadmiernych trudności, gdyż często ogranicza się do przedstawienia dokumentów wskazujących na poniesione koszty lub dowodzących ceny sprzedaży. W takich okolicznościach rozmiar szkody winien każdorazowo zostać ustalony według metody dyferencyjnej. Ustalając rozmiar szkody, należy zatem wziąć pod uwagę wszelkie następstwa zdarzenia szkodzącego dla majątku poszkodowanego oraz uwzględnić dynamiczny charakter szkody. 

Sąd Najwyższy podkreślił, iż od chwili powstania szkody do momentu jej naprawienia zmianie może ulec postać i wielkość doznanego uszczerbku. Zgodnie natomiast z zasadą kompensacji szkody odszkodowanie nie może przerastać wielkości szkody, co - wobec jej dynamicznego charakteru - oznacza niemożność przekroczenia wielkości szkody istniejącej w chwili jej naprawienia. Wskazał jednocześnie, że stanowisko wedle którego akceptacja dla żądania odszkodowania odpowiadającego kosztom hipotetycznej naprawy rzeczy w sytuacji, w której naprawa nie może być dokonana, prowadzi do nieuzasadnionego wzrostu wysokości roszczeń odszkodowawczych i możliwości wzbogacenia się poszkodowanych na wyrządzanych im szkodach. Stosowanie metody kosztorysowej prowadzić mogłoby do wątpliwości czemu ma służyć tak dogodny dla poszkodowanych sposób obliczenia wysokości odszkodowania i jednocześnie budzić zastrzeżenia co do zgodności tego modelu z zasadami naprawienia szkody, a w szerszym aspekcie – zadośćuczynienia postulatowi zachowania właściwej dla prawa zobowiązań równowagi między ochroną sytuacji prawnej wierzyciela i dłużnika. 

Dlatego zdaniem SN, na tle art. 822 w zw. z art. 363 k.c. żądanie odszkodowania jako nieponiesionych kosztów przyszłej naprawy pojazdu jest wykluczone, gdy naprawa jest już niemożliwa, co ma miejsce np. w razie zbycia pojazdu w stanie uszkodzonym lub jego uprzedniego naprawienia.

A.J.
Zespół e-prawnik.pl