Przymusowe leczenie lub rehabilitacja skazanego alkoholika

11 marca 2021 r. Trybunał Konstytucyjny ogłosił orzeczenie w sprawie połączonych skarg konstytucyjnych J. C. dotyczących przymusowego leczenia lub rehabilitacji skazanego, u którego stwierdzono uzależnienie od alkoholu, pomimo braku jego zgody oraz braku możliwości poddania kontroli instancyjnej postanowienia w przedmiocie przymusowego leczenia i rehabilitacji skazanego (sygn. akt SK 9/18).

WYrok TK

Trybunał Konstytucyjny orzekł, że:

1. art. 117 ustawy z dnia 6 czerwca 1997 r. – Kodeks karny wykonawczy (Dz. U. z 2021 r. poz. 53) w zakresie, w jakim dopuszcza leczenie lub rehabilitację skazanego, który nie wyraża na to zgody, a u którego stwierdzono uzależnienie od alkoholu, jest zgodny z art. 41 ust. 1 w związku z art. 31 ust. 3 oraz z art. 47 w związku z art. 31 ust. 3 Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej.

2. art. 117 ustawy powołanej w punkcie 1 w zakresie, w jakim nie wskazuje zakresu oddziaływań leczniczych lub rehabilitacyjnych, które mogą być stosowane bez zgody skazanego, u którego stwierdzono uzależnienie od alkoholu, jest zgodny z art. 41 ust. 1 w związku z art. 31 ust. 3 w związku z art. 2 oraz z art. 47 w związku z art. 31 ust. 3 w związku z art. 2 Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej.

3. art. 117 ustawy powołanej w punkcie 1 w zakresie, w jakim nie określa czasu trwania przymusowego leczenia lub przymusowej rehabilitacji skazanego, u którego stwierdzono uzależnienie od alkoholu, jest niezgodny z art. 41 ust. 1 w związku z art. 31 ust. 3 oraz z art. 47 w związku z art. 31 ust. 3 Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej.

4. art. 117 ustawy powołanej w punkcie 1 w zakresie, w jakim nakłada na sąd obowiązek orzeczenia o zastosowaniu leczenia lub rehabilitacji wobec skazanego, u którego stwierdzono uzależnienie od alkoholu, jest niezgodny z art. 41 ust. 1 w związku z art. 31 ust. 3 Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej.

5. art. 117 w związku z art. 6 § 1 ustawy powołanej w punkcie 1 w zakresie, w jakim nie przewiduje zaskarżenia postanowienia o przymusowym leczeniu lub przymusowej rehabilitacji skazanego, jest niezgodny z art. 78 Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej.

Ponadto Trybunał postanowił umorzyć postępowanie w pozostałym zakresie.

Orzeczenie zapadło większością głosów. Zdanie odrębne do wyroku zgłosił sędzia TK Justyn Piskorski.

Uzasadnienie stanowiska TK

Zgodnie z zaskarżonym art. 117 Kodeksu karnego wykonawczego, skazanych u których stwierdzono uzależnienie m.in. od alkoholu, obejmuje się odpowiednim leczeniem lub rehabilitacją za ich zgodą. Jeżeli skazany odmawia wyrażenia zgody na poddanie się leczeniu lub rehabilitacji, w sytuacji stwierdzenia u niego uzależnienia, o ich zastosowaniu orzeka sąd penitencjarny. Problem konstytucyjny przedstawiony w skardze sprowadzał się do oceny, czy ograniczenie wolności osobistej skazanego (art. 41 ust. 1 Konstytucji) oraz jego prawa do decydowania o swoim życiu osobistym (art. 47 Konstytucji) w postaci obowiązku podjęcia leczenia lub rehabilitacji stanowi nieuzasadnioną i nadmierną ingerencję przez to, że ograniczenie to nie służy ochronie żadnych wartości, o których mowa w art. 31 ust. 3 Konstytucji. Ponadto, Skarżący wskazał również na uchybienia proceduralne, takie jak charakter wydanego przez sąd penitencjarny postanowienia o objęciu przymusowym leczeniem (obligatoryjność po spełnieniu określonych przesłanek), brak obowiązku zasięgnięcia opinii biegłych, brak określenia w postanowieniu sądu zakresu oddziaływań leczniczych lub rehabilitacyjnych oraz czasu ich stosowania, a także niezaskarżalność wydanego postanowienia, które jego zdaniem, przesądzały o niekonstytucyjności przepisu. 

TK uznał, że chociaż zakwestionowany przepis ingeruje w wolność osobistą skazanego oraz w jego prawo do decydowania o swoim życiu osobistym to nie można uznać, że ingerencja ta nie służy ochronie żadnych wartości, o których mowa w art. 31 ust. 3 Konstytucji. Jak wskazał, obowiązkowe zastosowanie wobec skazanego leczenia lub rehabilitacji zmniejsza ryzyko ponownego naruszenia porządku prawnego i tym samym służy zarówno ochronie bezpieczeństwa i porządku publicznego, jak i ochronie wolności i praw innych osób (potencjalnie zagrożonych czynami przestępnymi uzależnionego). Ponadto, wprowadzenie obowiązku poddania wszystkich uzależnionych skazanych odpowiedniemu leczeniu lub rehabilitacji służy ochronie zdrowia publicznego, dla którego zagrożenie stanowi także zagrożenie wewnętrzne, pochodzące od człowieka, który może dobrowolnie chcieć niszczyć swoje zdrowie, przez im.in. nadużywanie alkoholu lub używanie narkotyków.

Trybunał wskazał jednak, że im głębiej określony środek prawny ingeruje w konstytucyjne wolności i prawa osobiste osoby, wobec której jest stosowany, tym surowsza musi być ocena przez TK przyznanych przez ustawodawcę gwarancji ochrony tych wolności i praw. Z tego powodu Trybunał uznał, że ograniczając tak ważne wolności i prawa, jak wskazane w skardze, ustawodawca musi określić granice czasowe tego ograniczenia. W aktualnym brzmieniu zakwestionowany przepis umożliwia wydłużenie terminu przymusowego leczenia na czas z góry nieokreślony przez ustawodawcę, lecz uzależniony jedynie od długości orzeczonej kary. TK stwierdził, że narusza to, wynikający z Konstytucji, obowiązek ustawodawcy dookreślenia „zasad” i „trybu” pozbawienia lub ograniczenia wolności. Za niezgodne z Konstytucją uznał także bezwzględne zobligowanie sądu penitencjarnego do wdrożenia przymusowego leczenia lub rehabilitacji w razie stwierdzenia wystąpienia przesłanek „formalnych”, tj. uzależnienia skazanego od alkoholu oraz niewyrażenia przez niego zgody na odpowiednie leczenie lub rehabilitację. Jak wskazał Trybunał, wolność osobista wymaga, aby sąd, przy orzekaniu o jej ograniczeniu, miał zapewniony zakres uznania (minimum kompetencji sądu). Oznacza to zapewnienie sądowi penitencjarnemu możliwości rozważenia wszystkich okoliczności sprawy relewantnych dla wydania orzeczenia. 

Za nieuzasadnione ograniczenie prawa do kontroli instancyjnej Trybunał uznał pozbawienie skazanego możliwości zaskarżenia postanowienia o przymusowym leczeniu. TK wskazał, że ze względu na istotną wagę wolności osobistej, możliwość wyłączenia prawa do zaskarżenia powinna być postrzegana restryktywnie i skierowana z reguły na orzeczenia o charakterze incydentalnym. Ponadto zauważył, że brak prawa do zaskarżenia postanowienia nie jest łagodzony gwarancjami procesowymi, które umożliwiałyby skazanemu zweryfikować podjęte rozstrzygnięcie. 

A.J.
Zespół e-prawnik.pl