Kiedy nie można odmówić wykonania europejskiego nakazu aresztowania?

Trybunał Sprawiedliwości Unii Europejskiej 25 lipca 2018 r. wydał wyrok w sprawie C-268/17 - AY (dotyczący nakazu aresztowania i świadka). Uznał w nim, iż nie można odmówić wykonania europejskiego nakazu aresztowania na podstawie decyzji prokuratora o zakończeniu postępowania karnego, jeśli w jego toku osoba, której dotyczy nakaz została przesłuchana wyłącznie w charakterze świadka. Organy sądowe państw członkowskich mają obowiązek wydać decyzję w odniesieniu do każdego przekazanego im europejskiego nakazu aresztowania.

Czego dotyczyła sprawa?

W stosunku do AY – obywatela węgierskiego − prezesa zarządu węgierskiej spółki, toczy się w Chorwacji postępowanie karne. Jest on podejrzany o przekazanie znacznej sumy pieniężnej osobie pełniącej wysoką funkcję w Chorwacji w zamian za zawarcie umowy pomiędzy spółką węgierską a rządem chorwackim.

Od chwili wszczęcia postępowania karnego przeciwko AY w Chorwacji pod zarzutem czynnego łapownictwa, organy chorwackie zwracały się wielokrotnie (po raz pierwszy w dniu 10 czerwca 2011 r.) do swych węgierskich odpowiedników o udzielenie międzynarodowej pomocy prawnej, polegającej na doręczeniu wezwania i przesłuchaniu AY w charakterze podejrzanego. Chociaż organy węgierskie nie nadawały biegu tym wnioskom, to jednak wszczęły postępowanie karne w celu zbadania czy nie doszło do popełnienia czynu zabronionego przeciwko uczciwości w życiu publicznym, polegającego na czynnym łapownictwie w wymiarze międzynarodowym, w rozumieniu węgierskiego kodeksu karnego. Postępowanie to zostało zakończone postanowieniem węgierskiego centralnego biura śledczego z dnia 20 stycznia 2012 r. o umorzeniu postępowania ze względu na fakt, że popełnione czyny nie stanowiły czynów zabronionych pod groźbą kary. Postępowanie organów węgierskich nie zostało jednak wszczęte w stosunku do osoby AY w charakterze podejrzanego, a jedynie toczyło się w związku z zarzucanym czynem zabronionym, w ramach którego AY został wyłącznie przesłuchany w charakterze świadka.

W dniu 1 października 2013 r., po przystąpieniu Republiki Chorwacji do Unii Europejskiej, organy chorwackie wydały w stosunku do AY europejski nakaz aresztowania. Węgierskie organy sądowe odmówiły jednak jego wykonania na tej podstawie, że postępowanie karne dotyczące tych samych czynów co czyny, na których opierał się europejski nakaz aresztowania, zostało na Węgrzech już umorzone.

W dniu 15 grudnia 2015 r. Županijski sud u Zagrebu (sąd okręgowy w Zagrzebiu, Chorwacja), przed którym toczy się postępowania karne przeciwko AY, wydał w stosunku do niego nowy europejski nakaz aresztowania. Organy węgierskie odmówiły wydania formalnej decyzji w przedmiocie tego nakazu, powołując się na okoliczność, iż na Węgrzech nie istniała droga prawna dopuszczająca zatrzymanie AY lub wszczęcie nowego postępowania w sprawie wykonania nakazu.

W tych okolicznościach sąd chorwacki zwrócił się do Trybunału z pytaniem czy, co do zasady, decyzja ramowa w sprawie europejskiego nakazu aresztowania1 pozwala, by organy państwa członkowskiego nie wykonywały europejskiego nakazu aresztowania na tej podstawie, że w tym państwie członkowskim zakończono już postępowanie karne toczące się w przedmiocie tych samych czynów co czyny, na których opierał się nakaz aresztowania i to nawet wówczas, gdy osoba, której nakaz dotyczy występowała w tym postępowaniu wyłącznie w charakterze świadka, a nie w charakterze podejrzanego lub oskarżonego. Sąd chorwacki zmierza również do ustalenia, czy organ krajowy ma obowiązek wydać decyzję w odniesieniu do każdego przekazanego mu europejskiego nakazu aresztowania, w tym również jeżeli wydał już decyzję w odniesieniu do wcześniejszego nakazu dotyczącego tej samej osoby i tego samego postępowania karnego.

W opinii przedłożonej w dniu 16 maja 2018 r., rzecznik generalny Maciej Szpunar zaproponował Trybunałowi, aby stwierdził, że nie jest właściwy do udzielenia odpowiedzi na pytania skierowane do niego przez organ sądowy wykonujący europejski nakaz aresztowania w celu ustalenia, czy organ wykonujący nakaz może odmówić wykonywania nakazu.

Co orzekł TSUE?

W ogłoszonym wyroku Trybunał stwierdził na wstępie, że dopuszczalności wniosku o wydanie orzeczenia w trybie prejudycjalnym nie podważa okoliczność, że przedstawione pytania odnoszą się do obowiązków organu sądowego wykonującego europejski nakaz aresztowania w sytuacji, gdy sąd kierujący pytanie jest organem sądowym, który ten nakaz wydał.

Wydanie europejskiego nakazu aresztowania stwarza zagrożenie dla wolności osobistej osoby, której nakaz dotyczy, a ponieważ gwarancja poszanowania praw podstawowych jest – zgodnie z orzecznictwem Trybunału − w pierwszym rzędzie odpowiedzialnością państwa członkowskiego wydającego nakaz, ważne jest, by organ ten miał możliwość zwrócenia się do Trybunału z pytaniem prejudycjalnym.

Następnie Trybunał przypomniał, że z wyjątkiem nadzwyczajnych okoliczności wykonujące nakaz organy sądowe mogą odmówić wykonania europejskiego nakazu aresztowania wyłącznie w enumeratywnie wyliczonych przypadkach odmowy wykonania przewidzianych w decyzji ramowej.

W konsekwencji wykonujący nakaz organ sądowy, który nie udziela odpowiedzi na wydany europejski nakaz aresztowania i nie przekazuje w ten sposób żadnej decyzji organowi sądowemu, który nakaz wydał − narusza zobowiązania ciążące na nim na mocy przepisów decyzji ramowej.

Następnie Trybunał zbadał, czy podstawa obligatoryjnej odmowy wykonania europejskiego nakazu aresztowania ustanowiona w art. 3 pkt 2 decyzji ramowej znajduje zastosowanie w omawianej sprawie. Podstawa odmowy wykonania ustanowiona tym przepisem dotyczy przypadku, w którym wykonujący nakaz organ sądowy zostaje poinformowany, że w stosunku do osoby, której dotyczy nakaz zapadło w związku z popełnieniem tych samych czynów prawomocne orzeczenie w państwie członkowskim. Trybunał uściślił w tym zakresie, że wydanie prawomocnego orzeczenia zakłada istnienie wcześniejszych postępowań karnych wszczętych w stosunku do osoby, której dotyczy nakaz. Stąd też w niniejszym przypadku, wobec faktu, że przeciwko AY nie prowadzono postępowania karnego, nie można uznać, iż zostało w stosunku do niego wydane "prawomocne orzeczenie" w rozumieniu decyzji ramowej. W związku z tym postanowienie o zakończeniu postępowania, w toku którego AY został przesłuchany wyłącznie w charakterze świadka, nie może być powoływane w celu odmowy wykonania nakazu na tej podstawie.

Trybunał rozważył następnie, czy zastosowanie w omawianej sprawie znajduje jedna z trzech fakultatywnych podstaw odmowy wykonania europejskiego nakazu aresztowania, ustanowiona w art. 4 pkt 3 decyzji ramowej. Podstawy te dotyczą w pierwszej kolejności – odstąpienia przez wykonujący nakaz organ sądowy od ścigania czynu zabronionego będącego przedmiotem europejskiego nakazu aresztowania, w drugiej kolejności – okoliczności, gdy organy sądowe wykonującego nakaz państwa członkowskiego zdecydują o umorzeniu postępowania toczącego się w przedmiocie czynu zabronionego, będącego podstawą wydania nakazu, i w trzeciej kolejności – okoliczności, gdy w państwie członkowskim w stosunku do osoby, której dotyczy nakaz w odniesieniu do tych samych czynów zapadło już prawomocne orzeczenie, co uniemożliwia dalsze prowadzenie postepowania karnego. Trybunał stwierdził, że pierwsza i trzecia z wymienionych wyżej podstaw odmowy wykonania nakazu pozostają bez związku z omawianą sprawą. Jeśli chodzi o drugą podstawę odmowy, Trybunał podkreślił, że wykładnia, zgodnie z którą można odmówić wykonania europejskiego nakazu aresztowania wówczas, gdy nakaz dotyczy tego samego czynu, który stanowi podstawę wcześniejszej decyzji, bez względu na tożsamość osoby, której dotyczy nakaz, jest w oczywisty sposób zbyt szeroka i stwarza ryzyko obchodzenia obowiązku wykonania nakazu. Ta podstawa odmowy wykonania nakazu, stanowiąc wyjątek, powinna zatem podlegać ścisłej wykładni w świetle konieczności wspierania zapobiegania i zwalczania przestępczości. Postępowanie przygotowawcze prowadzone w omawianej sprawie przez organy węgierskie było prowadzone nie w stosunku do AY, ale dotyczyło nieznanego sprawcy, a postanowienie o zakończeniu postępowania nie zostało wydane w stosunku do jego osoby. Trybunał stwierdził zatem, że w tych okolicznościach druga podstawa odmowy wykonania nakazu również nie znajduje tu zastosowania.

W konsekwencji Trybunał orzekł, że nie można odmówić wykonania europejskiego nakazu aresztowania, powołując się na decyzję prokuratora o zakończeniu postępowania w sprawie toczącej się przeciwko nieznanemu sprawcy, w toku którego osoba, której dotyczy europejski nakaz aresztowania, została przesłuchana wyłącznie w charakterze świadka, a nie prowadzono w stosunku do niej postępowania karnego, zaś rzeczone postanowienie nie zostało wydane w stosunku do tej osoby.

Wyrok Trybunału Sprawiedliwości UE zgodny z sugestiami polskiego rządu

Zdaniem polskiego resortu sprawiedliwości, sentencja wyroku Trybunału Sprawiedliwości Unii Europejskiej w sprawie ekstradycji z Irlandii Polaka podejrzanego o udział w mafii narkotykowej jest zgodna z sugestiami polskiego rządu. Trybunał w żadnym punkcie nie stwierdził naruszenia praworządności w Polsce. Dlatego nie zgodził się na automatyczną odmowę wydania polskiego obywatela podejrzanego o popełnienie poważnych przestępstw.

Trybunał nie podzielił stanowiska sądu irlandzkiego, że samo wszczęcie wobec Polski procedury z art. 7 Traktatu Unii Europejskiej może być podstawą odmowy wykonania Europejskiego Nakazu Aresztowania. Wyraźnie stwierdził, że jest to okoliczność niewystarczająca do podjęcia takiej decyzji.

Według Trybunału, irlandzki sąd powinien bezwzględnie ustalić, czy rzekome naruszenia zasad praworządności mogą negatywnie wpływać na sytuację osoby ściganej w wypadku jej przekazania do Polski. Ustalenia te nie mogą mieć charakteru generalnego i abstrakcyjnego, ale muszą być szczegółowe, precyzyjne i konkretne. Trybunał stwierdził, że należy wziąć przy tym pod uwagę m.in. realia konkretnej sprawy i charakter przestępstwa zarzuconego oskarżonemu. Irlandzki sąd musi w tym celu skontaktować się z polskim sądem, który wydał Europejski Nakaz Aresztowania, aby ustalić, czy zagrożenie dla praw oskarżonego jest rzeczywiste.

Do tych kwestii odniósł się podczas dzisiejszego (25 lipca 2018 r.) spotkania z dziennikarzami Minister Sprawiedliwości Prokurator Generalny Zbigniew Ziobro.

- "Trybunał zwrócił uwagę, że odmowa wydania podejrzanego o popełnienie przestępstwa może być jedynie absolutnym wyjątkiem" – zauważył Minister Sprawiedliwości. Jak zaznaczył, Trybunał Sprawiedliwości kazał irlandzkiemu sądowi dokładnie sprawdzić i wykazać, jak reformy w polskich sądach - np. obniżenie wieku emerytalnego sędziów - miałyby zagrozić uczciwemu procesowi Artura C. w Poznaniu.

- "Sprawa jest bulwersująca, bo mamy do czynienia z osobą podejrzaną o udział w zorganizowanej grupie przestępczej związanej z mafią narkotykową. Chodzi o rozprowadzanie ciężkich narkotyków, tak zwanej białej śmierci. W tym kontekście stanowisko irlandzkiego sądu jest szczególnie zastanawiające"  – powiedział Zbigniew Ziobro.

Jak zaznaczył, irlandzki sąd przyjął bezkrytycznie linię obrony oskarżonego, który ma prawo bronić się wszelkimi, nawet najbardziej absurdalnymi metodami. Przypomniał, że Artur C. był od wielu lat ścigany listem gończym w całej Europie.

- "Irlandzki sąd, dopytując, czy może automatycznie nie wydać podejrzanego o poważne przestępstwo, poniósł porażkę. Spotkał się z rozstrzygnięciem Trybunału Sprawiedliwości Unii Europejskiej, który wyraźnie, choć w bardzo subtelny sposób, pouczył ten sąd, że trzeba stosować procedury obowiązujące od lat w tego rodzaju przypadkach" – podsumował Minister Sprawiedliwości.

Trybunał już w przeszłości zajmował podobne stanowisko. Np. w wyroku z 5 kwietnia 2016 r. w sprawie C-404/15 Aranyosi i Căldăraru stwierdził, że sąd rozstrzygający o ekstradycji musi dokonać konkretnych, a nie generalnych ustaleń, iż osoba ścigana będzie miała zapewnione odpowiednie warunki w zakładzie karnym w państwie, które żąda jej wydania. Ponadto każdy sąd w Unii Europejskiej ma zawsze obowiązek badania poszanowania praw podstawowych w każdej sprawie.

 Stanowisko Trybunału Sprawiedliwości Unii Europejskiej jest w pełni zgodne z polskimi przepisami implementującymi decyzję ramową w sprawie Europejskiego Nakazu Aresztowania. W myśl art. 607p par. 1 pkt 5 Kodeksu postępowania karnego polski sąd ma obowiązek odmowy wykonania nakazu, jeżeli naruszałoby to wolności oraz prawa człowieka i obywatela - wyjaśniło Ministerstwo Sprawiedliwości.

Podstawa prawna:

• decyzja ramowa Rady 2002/584/WSiSW z dnia 13 czerwca 2002 r. w sprawie europejskiego nakazu aresztowania i procedury wydawania osób między państwami członkowskimi (Dz.Urz. UE z 2002 r., L 190, s. 1).

A.J.
Zespół e-prawnik.pl