Pokrzywdzony w procesie karnym - opinia prawna

Uprawnienia pokrzywdzonego w postępowaniu przygotowawczym

Postępowanie przygotowawcze rozpoczyna się od wszczęcia śledztwa lub dochodzenia. Na tym etapie postępowania pokrzywdzony ma szereg uprawnień. Jest on stroną w tym postępowaniu (art. 299 § 1 k.p.k.). I tak pokrzywdzonemu przysługuje zażalenie na postanowienie o odmowie wszczęcia śledztwa lub dochodzenia, a także na postanowienie o jego umorzeniu (306 § 1 k.p.k). Zażalenie wnosi się do prokuratora nadrzędnego nad prokuratorem, który wydał lub zatwierdził postanowienie, jeżeli natomiast prokurator nadrzędny nie przychyli się do zażalenia, kieruje je on do sądu (art. 306 § 2 k.p.k). W ramach przeprowadzanego śledztwa lub dochodzenia pokrzywdzony może składać wnioski o dokonanie czynności śledztwa lub dochodzenia, a także może brać udział w przeprowadzaniu tych czynności.

Jeżeli pokrzywdzony nie złożył żadnych wniosków o dokonanie określonej czynności, a przeprowadzonej czynności nie będzie można powtórzyć na rozprawie, należy go dopuścić do udziału w tej czynności, chyba że zachodzi niebezpieczeństwo utraty lub zniekształcenia dowodu w razie zwłoki (art. 316 § 1 k.p.k.). Ponadto, pokrzywdzonego należy dopuścić na jego żądanie do wszystkich innych przeprowadzanych czynności śledztwa lub dochodzenia.

Niezależnie od przedstawionych powyżej uprawnień, w toku postępowania przygotowawczego stronom (czyli także pokrzywdzonemu) udostępnia się akta, umożliwia sporządzanie odpisów i kserokopii oraz wydaje odpisy uwierzytelnione tylko za zgodą prowadzącego postępowanie przygotowawcze.

Status pokrzywdzonego uprawnia do udziału w postępowaniu karnym przeciwko osobie, która dopuściła się naruszenia dobra prawnego pokrzywdzonego przez popełnienie przestępstwa.

Postępowanie przed sądem

Podstawowym uprawnieniem pokrzywdzonego w postępowaniu sądowym jest prawo do wzięcia udziału w rozprawie i pozostawania na sali rozpraw (art. 384 § 2 k.p.k.).

Udział w postępowaniu może także polegać na popieraniu oskarżenia publicznego poprzez występowanie w formie oskarżyciela posiłkowego lub też na wytoczeniu przeciw oskarżonemu powództwa cywilnego w celu dochodzenia roszczeń majątkowych wynikających bezpośrednio z popełnienia przestępstwa.

Pokrzywdzony jako oskarżyciel posiłkowy

W ramach postępowania karnego pokrzywdzony w sprawach ściganych z oskarżenia publicznego (a taka sytuacja ma miejsce w analizowanym stanie faktycznym) może działać jako strona w roli oskarżyciela posiłkowego. W celu uczestnictwa w postępowaniu karnym w roli oskarżyciela posiłkowego, pokrzywdzony powinien aż do czasu rozpoczęcia przewodu na rozprawie głównej złożyć oświadczenie, że będzie występował w roli oskarżyciela posiłkowego (art. 54 § 1 k.p.k.). Zgodnie zaś z art. 385 § 1 k.p.k. przewód sądowy rozpoczyna się od odczytania przez prokuratora aktu oskarżenia.
Oskarżyciel prywatny, jako strona w postępowaniu, jest niezależny od oskarżyciela publicznego (prokuratora). Oznacza to, że jego czynności nie są zależne od zgody prokuratora, ani od spełnienia jakiegokolwiek warunku.

Oskarżyciel posiłkowy może odmiennie od prokuratora dowodzić okoliczności świadczących o winie oskarżonego oraz takich, które mają wpływ na wymiar kary. Należy jednak zaznaczyć, że osoba występująca w roli oskarżyciela posiłkowego musi popierać akt oskarżenia, tzn. nie może działać na korzyść oskarżonego. Do podstawowych uprawnień oskarżyciela posiłkowego należy zaliczyć: udział w rozprawie, składanie wniosków, zadawanie pytań, składanie oświadczeń. Zgodnie z art. 425 k.p.k., oskarżyciel może wnieść środek odwoławczy przeciw orzeczeniu pierwszej instancji, jednak może on skarżyć jedynie rozstrzygnięcia lub ustalenia naruszające jego prawa lub szkodzące jego interesom.

Oskarżycielem posiłkowym może być każdy pokrzywdzony, jednakże sąd może określić maksymalną ilość pokrzywdzonych dopuszczonych do postępowania w roli oskarżyciela posiłkowego, jeżeli jest to konieczne dla zapewnienia prawidłowego toku postępowania (art. 56 § 1 k.p.k.).

O dopuszczeniu pokrzywdzonego do postępowania w roli oskarżyciela posiłkowego decyduje sąd. Może on jednak nie zgodzić się na dopuszczenie, jeżeli:

• osoba ta nie jest osobą pokrzywdzoną
• oświadczenie o przystąpieniu do postępowania zostało złożone po terminie
• w sprawie występuje już określona przez sąd ilość oskarżycieli posiłkowych.

Instytucja oskarżyciela posiłkowego stworzona została w celu zapewnienia osobom pokrzywdzonym przez oskarżonego, czynnego udziału w postępowaniu karnym przeciwko osobie dokonującej naruszenia dobra prawnego. Instytucja ta spełnia funkcję kompensacyjną postępowania karnego.

Pokrzywdzony jako powód cywilny

Zgodnie z art. 62 k.p.k., pokrzywdzony może aż do rozpoczęcia przewodu sądowego na rozprawie głównej wytoczyć przeciw oskarżonemu powództwo cywilne w celu dochodzenia w postępowaniu karnym roszczeń majątkowych wynikających bezpośrednio z popełnienia przestępstwa. W tym miejscu należy przypomnieć, że momentem rozpoczęcia przewodu sądowego jest odczytanie przez prokuratora aktu oskarżenia. Pokrzywdzony może sam dochodzić roszczeń cywilnych, choć prokurator także może wytoczyć powództwo cywilne, jednakże tylko wtedy, gdy wymaga tego interes społeczny.

Pojęcie interesu społecznego jest pojęciem nieostrym, o niezdefiniowanych desygnatach. Dlatego też warto samemu wnieść i popierać powództwo cywilne w postępowaniu karnym. Wówczas prokurator może popierać wytoczone przez pokrzywdzonego powództwo cywilne.

O przyjęciu i rozpatrzeniu powództwa cywilnego w ramach postępowania karnego decyduje sąd. Może on odmówić przyjęcia powództwa cywilnego, jeżeli: 

1. powództwo cywilne jest z mocy przepisu szczególnego niedopuszczalne, 

2.  roszczenie nie ma bezpośredniego związku z zarzutem oskarżenia,

3. powództwo zostało wniesione przez osobę nieuprawnioną,

4. to samo roszczenie jest przedmiotem innego postępowania lub o roszczeniu tym prawomocnie orzeczono,

5. po stronie pozwanych zachodzi współuczestnictwo konieczne z instytucją państwową, samorządową lub społeczną albo z osobą, która nie występuje w charakterze oskarżonego.

Pozew powinien odpowiadać wymogom formalnym określonym w przepisach kodeksu postępowania cywilnego. Na odmowę przyjęcia powództwa cywilnego nie przysługuje zażalenie. Pokrzywdzony może wówczas wystąpić z powództwem cywilnym przed sąd cywilny. Jeżeli w terminie zawitym 30 dni od daty odmowy przyjęcia lub pozostawienia powództwa cywilnego bez rozpoznania powód cywilny wniesie o przekazanie pozwu sądowi właściwemu do rozpoznawania spraw cywilnych, za dzień zgłoszenia roszczenia uważa się dzień wniesienia pozwu w postępowaniu karnym (art. 67 § 2 k.p.k.).

Pokrzywdzony wraz z powództwem może także złożyć wniosek o zabezpieczenie roszczenia dochodzonego pozwem. W przedmiocie zabezpieczenia orzeka prokurator, na którego postanowienie przysługuje zażalenie do sądu.

Jeżeli jednak pokrzywdzony nie będzie występował w procesie jako powód cywilny, na jego wniosek sąd orzeknie o obowiązku naprawienia wyrządzonej szkody w całości albo w części (art. 46 § 1 kodeksu karnego).
Wniosek taki można złożyć w trakcie całego postępowania karnego, a więc także już w postępowaniu przygotowawczym. Należy jednak zaznaczyć, że wniosek taki powinien być złożony przed zamknięciem rozprawy głównej.