Pozorność zatrudnienia

Odpowiedź prawnika: Pozorność zatrudnienia

Zakład Ubezpieczeń Społecznych może zakwestionować prawdziwość umowy o pracę, inaczej mówiąc, może uznać jej pozorność. Nie oznacza to ingerencji w stosunki pracy, w umowę o pracę, ani też pozbawienia pracownika sądowej kontroli w tej materii. Sąd Najwyższy uznał, że ZUS może uznać umowę za pozorną. Ma to skutki dla ubezpieczenia, ale nie jest ingerencją w samą umowę. Zatem ZUS nie może bez wyraźnej podstawy ingerować w stosunki pracownicze, gdy jego działanie nie jest ukierunkowane i związane z ubezpieczeniem społecznym. ZUS może jedynie kwestionować wymuszenia dokonane przez rzekomych ubezpieczonych. Pamiętać należy, że pracownik nie jest pozbawiony obrony. Może przecież taką decyzję ZUS zaskarżyć i podnosić wszystkie zarzuty.

Należy podkreślić, że w stosunkach ubezpieczenia społecznego odróżnia się pozorność zamiaru zawarcia umowy o pracę od zamiaru obejścia prawa przez jej zawarcie, albowiem w ramach tych stosunków można mówić jedynie o fikcyjności zgłoszenia do ubezpieczenia, czyli o sytuacji, w której celem zawarcia umowy o pracę nie było świadczenie pracy, lecz włączenie do ubezpieczenia społecznego i uzyskanie świadczeń płynących z tego ubezpieczenia, bez realizacji podstawowego dla tego stosunku warunku pozostawania w zatrudnieniu, czyli bycia podmiotem ubezpieczenia.

O włączeniu do ubezpieczenia nie decyduje samo zawarcie umowy, lecz przynależność do określonej w ustawie grupy pracowników zatrudnionych, niezależne zresztą od ich indywidualnej woli. Wynika stąd, że również przystąpienie do ubezpieczenia i opłacanie składki przez podmiot nie noszący cech zatrudnionego pracownika nie stanowi przesłanki objęcia - z mocy ustawy - ubezpieczeniem społecznym i stania się jego podmiotem. W konsekwencji zawarcie umowy o pracę, przez podmiot nie prowadzący działalności gospodarczej nie może wywołać skutku w postaci objęcia ubezpieczeniem społecznym. W sytuacji, gdy po zawarciu umowy o pracę nie nastąpiło zatrudnienie pracownika, jego zgłoszenie do ubezpieczenia ma charakter fikcyjny.

Ustalenia w przedmiocie fikcyjności zgłoszenia do ubezpieczenia społecznego czynione są zwykle po jego ustaniu, przy okazji rozpoznawania sporu o prawo do świadczeń przysługujących z jego tytułu. Dlatego też w sporze, w którym strona nie dysponuje bezpośrednim dowodem świadczenia pracy, okoliczność ta dowodzona jest na podstawie takich przesłanek, jak posiadanie przez pracownika kwalifikacji odpowiednich do rodzaju wykonywanej pracy, warunków technicznych miejsca pracy, czy wypełnienia przez pracodawcę obowiązku podatkowego i składkowego. Pracownik, który zawiera z innym pracodawcą pozorną umowę o pracę nie podlega z tego tytułu pracowniczemu ubezpieczeniu społecznemu.

Należy wyraźnie podkreślić, że nie narusza art. 33 i art. 68 ust. 1 Konstytucji RP wykonanie przez Zakład Ubezpieczeń Społecznych obowiązków w zakresie kontroli czy świadczenia z ubezpieczenia społecznego pobierają osoby do nich uprawnione.

Poniżej przedstawiono kilka przykładów fikcyjności, pozorności zawierania umów o pracę w praktyce orzeczniczej.

Przykład 1: Pracodawca, który przez szereg lat osobiście prowadzi zakład, nie zatrudniając pracowników a następnie zatrudnia brata na 3 miesiące, a po kolejnych dwóch miesiącach zawiesza działalność, powinien przewidywać celowość zatrudnienia pracownika, a w razie konieczności jego zwolnienia nie przerzucać ryzyka z tego tytułu na Skarb Państwa. Pracodawca zatem dokonał ze swoim bratem pozornej czynności prawnej dla nabycia, sprzecznie z intencją ustawodawcy, prawa do wcześniejszej emerytury.

Przykład 2: Wspólnik spółki z ograniczoną odpowiedzialnością zatrudniony przez nią w ramach fikcyjnego stosunku pracy, w okresie w którym nie prowadziła ona żadnej działalności gospodarczej i nie opłacała składek na ubezpieczenie społeczne, nie podlega pracowniczemu systemowi ubezpieczeń społecznych. Funkcjonowanie spółki prawa handlowego nie może polegać na utrzymywaniu jej wspólników ze świadczeń z ubezpieczenia społecznego.

Przykład 3: Gdy pracownica nie świadczyła pracy na rzecz i pod kierownictwem swego ojca jako pracodawcy, a ten nie wypłacał jej wynagrodzenia. W szczególności nie była podporządkowana jego dyrektywom i wskazówkom ani jego poleceniom w zakresie wykonywania pracy. Zachowanie ojca, rzekomego jej pracodawcy, który zeznał przed Sądem, że nie zajmował się zakładem, nie wypłacał córce wynagrodzenia, a tylko podpisywał dokumenty, które córka mu przedkładała, świadczy jednoznacznie o nieistnieniu między nimi, mimo zawarcia pisemnej umowy - stosunku pracy. W takim stanie faktycznym zgłoszenie jej do ubezpieczenia jako pracownika miało charakter fikcyjny.

Przykład 4: Prywatni pracodawcy, dążąc do obniżenia kosztów pracy, zawierają umowy o pracę najczęściej proponując najniższe wynagrodzenie, a także umowę na czas określony. W sytuacji, gdy pracownica bez żadnego doświadczenia zawodowego otrzymuje wynagrodzenie drastycznie przekraczające wynagrodzenie dwóch innych pracowników, a nadto nie sporządza dokumentów, nie poznaje rozkładu pomieszczeń, nie wie, kiedy rozpoczynała pracę i nie poznaje innego pracownika (jedynego zatrudnionego poza jej mężem), to doprawdy nie trudno ocenić, iż umowa zmierzała do obejścia prawa, którym mogło być bądź to zwiększenie kosztów pracodawcy, bądź to spodziewane nabycie przez pracownicę świadczeń z ubezpieczenia społecznego wypłacanych przez Zakład Ubezpieczeń Społecznych, na których wysokość miała wpływ wysokość określonego umową o pracę i zgłoszonego do ubezpieczenia wynagrodzenia.