Niedozwolone klauzule umowne
W przypadku wielu dziedzin życia konsumenci nie mają możliwości negocjowania warunków proponowanej umowy. Mają oni tylko możliwość podpisania kontraktu albo jego odrzucenia w całości. Dotyczy to na przykład umów stosowanych przez banki, operatorów telefonii, deweloperów, zakłady ubezpieczeń, biura podróży, dostawców gazu czy energii elektrycznej itp. Powoduje to niebezpieczeństwo, iż przedsiębiorca w umowie narzuci konsumentowi klauzule, jakie będą dla niego niekorzystne.
Z tych względów Kodeks cywilny stanowi, że postanowienia, które nie zostały uzgodnione indywidualnie, nie wiążą konsumenta, jeżeli kształtują jego prawa i obowiązki w sposób sprzeczny z dobrymi obyczajami i rażąco naruszający jego interesy. Przykładem są klauzule wyłączające odpowiedzialność przedsiębiorcy za niewykonanie lub nienależyte wykonanie zobowiązania. Podkreślić należy, że za abuzywne nie można uznać postanowień określających główne świadczenia stron, w tym cenę bądź wynagrodzenie, jeżeli zostały sformułowane w sposób jednoznaczny.
Konsument, który przypuszcza, że umowa, którą oferuje mu przedsiębiorca, zawiera postanowienie niedozwolone, powinien zwrócić mu uwagę na ten fakt. Jeśli nie wyraża on zgody na zmianę kwestionowanych punktów kontraktu, najlepiej zmienić kontrahenta.
Tak więc, podsumowując, niedozwolone (abuzywne) klauzule umowne są to klauzule nieuzgodnione indywidualnie z konsumentem, które określają jego prawa i obowiązki w sposób sprzeczny z dobrymi obyczajami i rażąco naruszają jego interesy.
Kodeks cywilny w art. 3853 zawiera przykładowy katalog kryteriów, na podstawie których można ocenić, czy dana klauzula jest niedozwolona. Niedozwolonymi są np. klauzule wyłączające (lub ograniczające) odpowiedzialność za szkody na osobie albo za brak wykonania lub nienależyte wykonanie zobowiązania.
W umowie nie wolno także zawierać postanowień, które zezwalają kontrahentowi konsumenta na przeniesienie praw i obowiązków wynikających z umowy bez jego zgody albo uzależniają zawarcie umowy od przyrzeczenia przez konsumenta, że będzie on w przyszłości zawierał dalsze umowy podobnego rodzaju. Nie powinno się też np. pozbawiać wyłącznie konsumenta uprawnienia do rozwiązania umowy, odstąpienia od niej bądź jej wypowiedzenia albo zastrzegać, że przedsiębiorca ma prawo do wypowiedzenia umowy zawartej na czas nieokreślony bez wskazania ważnych przyczyn i zachowania stosownego terminu.
Nasze wątpliwości może rozwiać również lektura decyzji Prezesa UOKiK w sprawach o uznanie postanowień wzorca umowy za niedozwolone oraz rejestru niedozwolonych klauzul umownych. Pomocne są także w tej mierze raporty UOKiK dotyczące wzorców umów stosowanych przez poszczególne branże (np. turystyczną, edukacyjną, bankową czy deweloperską). Możemy w nich znaleźć nie tylko postanowienia podobne do tych, które wzbudziły nasze podejrzenia, ale też argumentację prawną, dlaczego kształtują one prawa i obowiązki w sposób sprzeczny z dobrymi obyczajami, rażąco naruszając interesy konsumenta.
Jeżeli umowa, którą konsument już podpisał, zawiera niedozwolone postanowienia, to – zgodnie z przepisami Kodeksu cywilnego – nie wiążą one konsumenta z mocy samego prawa. W świetle prawa takie kauzule są niewiążące.
Przyjmuje się, że niewiążąca jest jedynie dana klauzula abuzywna, a strony nadal są związane umową w pozostałym zakresie. Wyjątkiem jest sytuacja, gdy klauzule te dotyczą głównych świadczeń stron, np. ceny lub wynagrodzenia, o ile zostały sformułowane w sposób jednoznaczny - wówczas nie wiąże cała umowa.
Jak konsuemnt może dochodzić swych praw?
Kontrola incydentalna
Jeżeli przedsiębiorca nie zgodzi się na respektowanie powyższej zasady, że takie kauzule abuzywne niewiążące, to należy zwrócić się do sądu powszechnego (rejonowego lub okręgowego) o uznanie danego postanowienia za niewiążące. Jest to tzw. kontrola incydentalna postanowień wzorców umowy.
Przykład:
Gdy konsument chce odstąpić od umowy, a w jej warunkach znajduje się postanowienie wykluczające taką możliwość bądź przewidujące rażąco wygórowaną karę, może powołać się na niedozwolony charakter postanowienia umownego i - jeśli przedsiębiorca nie uwzględni jego racji - dochodzić swoich roszczeń sądownie.
W razie ewentualnego indywidualnego sporu z firmą przed sądem cywilnym możemy podnosić argumenty o abuzywności kwestionowanej klauzuli. Sąd może uwzględnić nasze argumenty i uznać, że zakwestionowana klauzula umowna (np. o odsetkach wyższych od maksymalnych czy o zbyt wygórowanej karze umownej) jest niedozwolona, a zatem z mocy prawa nie wiąże konsumenta. Sąd, wydając wyrok, uwzględnia wszystkie okoliczności indywidualnej sprawy. To tzw. kontrola incydentalna postanowień umowy.
Postępowanie w sprawie o uznanie postanowienia wzorca umowy za niedozwolone
Konsument może również powiadomić Prezesa UOKiK o podejrzeniu stosowania przez przedsiębiorcę niedozwolonego postanowienia wzorca umowy oraz może zostać dopuszczony w charakterze zainteresowanego do udziału w postępowaniu prowadzonym przez Urząd w sprawie o uznanie postanowień wzorca umowy za niedozwolone. Uprawnia go to do składania dokumentów i wyjaśnień co do okoliczności sprawy oraz przeglądania akt.
W kierowanym do UOKiK zawiadomieniu trzeba wskazać, czy konsument podejmował kontakt z przedsiębiorcą w celu usunięcia kwestionowanego postanowienia ze wzorca umowy i jakie w tym zakresie stanowisko zajął przedsiębiorca. Ponadto do zawiadomienia należy załączyć cały wzorzec umowy zawierający kwestionowane postanowienie oraz wskazać argumenty dla uznania danego postanowienia wzorca umowy za naruszające dobre obyczaje oraz rażąco naruszające interesy konsumentów.
Efektem postępowania w sprawie o uznanie postanowienia wzorca umowy za niedozwolone jest wydanie przez Prezesa UOKiK decyzji administracyjnej, w której rozstrzyga, czy dana klauzula ma niedozwolony charakter, a jeśli tak - zakazuje też jej dalszego wykorzystywania. Decyzja UOKiK uznająca postanowienie wzorca umowy za niedozwolone ma skutek jedynie w stosunku do przedsiębiorcy, który ją stosował, oraz wobec wszystkich konsumentów, którzy zawarli z nim umowę na postawie klauzuli wskazanej w decyzji. Jest o tzw. kontrola abstrakcyjna postanowień wzorca umowy. Prawomocna decyzja kończąca takie postępowanie ma więc skutek tylko wobec przedsiębiorcy, do którego jest skierowana oraz konsumentów, którzy zawarli z tym przedsiębiorcą umowę na podstawie wzorca wskazanego w decyzji. W treści decyzji Prezes UOKiK przytacza treść postanowienia wzorca umowy uznanego za niedozwolone. Decyzje Prezesa publikowane są na stronie internetowej Urzędu.
W wydawanych decyzjach Prezes UOKiK może także określić środki usunięcia trwających skutków bezprawnej praktyki przedsiębiorcy oraz nałożyć na przedsiębiorcę karę pieniężną.
Przed wejściem w życie znowelizowanej ustawy o ochronie konkurencji i konsumentów, tzn. przed 17 kwietnia 2016 r., o niedozwolonym charakterze klauzul umownych decydował Sąd Ochrony Konkurencji i Konsumentów (SOKiK). Postanowienia umowne uznane prawomocnym wyrokiem SOKiK za niedozwolone były wpisywane do rejestru klauzul niedozwolonych i od tego momentu ich stosowanie w obrocie z konsumentami było zakazane. Na analogicznych zasadach do 2026 r. do rejestru będą trafiały klauzule jedynie w tych sprawach, w których wniesiono pozwy do SOKiK przed datą 17 kwietnia 2016 r.
Urząd Ochrony Konkurencji i Konsumentów przeprowadza regularne kontrole wzorców stosowanych w umowach z konsumentami przez przedsiębiorców działających w wielu branżach – od szkół językowych i uczelni niepublicznych, przez organizatorów turystyki, zakłady ubezpieczeń i banki, aż po telewizje kablowe i dostawców gazu. Często są one następstwem zawiadomień kierowanych do Urzędu przez konsumentów, rzeczników konsumentów, Rzecznika Finansowego oraz organizacji konsumenckich. W ich następstwie UOKiK wszczyna z urzędu postępowania administracyjne w sprawie o uznanie postanowień wzorca umowy za niedozwolone.
Jeśli określoną klauzulę wpisaną do rejestru klauzul niedozwolonych stosuje ten sam przedsiębiorca, którego dotyczył wpis, zasadne jest złożenie do UOKiK zawiadomienia o podejrzeniu stosowania przez przedsiębiorcę praktyki naruszającej zbiorowe interesy konsumentów. W wyniku przeprowadzonego postępowania Prezes UOKiK może zakazać przedsiębiorcy takiej praktyki oraz nałożyć na niego karę pieniężną.
Podstawa prawna:
- ustawa z dnia 16 lutego 2007 r. o ochronie konkurencji i konsumentów (t.j. Dz.U. z 2015 r., poz. 1634, ze zm.);
- ustawa z dnia 23 kwietnia 1964 r. - Kodeks cywilny (Dz.U. z 1964 r. Nr 16, poz. 93, ze zm.).
