Jakie zasady obowiązują w prawie cywilnym?

Czym są ogólne zasady prawa cywilnego i czemu służą?

Zasady prawa cywilnego to kategoria norm prawnych, któe wyróżniają się swoją doniosłością i szczególną rolą, jaką pełnią w ramach tej gałęzi prawa. Stanowią one podstawowe założenia, idee przewodnie ustaw regulujących stosunki cywilnoprawne, a zarazem są przejawem panujących w kraju stosunków społeczno-gospodarczych i politycznych. Mają one w ramach prawa cywilnego nadrzędnie wiążący charakter. W tym zakresie wskazują: 

• wartości, jakie powinny być realizowane przez normy prawa cywilnego w ogóle,

• a także kierunki działań prawodawczych,

• sposoby stosowania przepisów, w tym: preferencje przy kolizji norm oraz interpretacji przepisów, 

• oraz granice dozwolonego czynienia użytku z praw podmiotowych.

Jakie zasady rządzą prawem cywilnym?

Poniżej zostaną omówione poszczególne zasady należące do katalogu naczelnych zasad prawa cywilnego. Należy przy tym zaznaczyć, iż katalog ten nie jest zamknięty i ulega zmianom "z duchem czasu".

Zasada ochrony osoby ludzkiej

Chodzi o uznanie i ochronę osobowości każdego człowieka w równej mierze poprzez:

• przyznanie każdemu człowiekowi zdolności prawnej (czyli możności bycia podmiotem praw i obowiązków cywilnoprawnych) o jednakowym zakresie,

• zapewnieniu mu gwarancji korzystania z jego dóbr osobistych (tzn. pewnych wartości niemajątkowych, immanentnie związanych z integralnością fizyczną i psychiczną każdego człowieka, np. dobre imię, nietykalność cielesna).

Zasada równości wszystkich obywateli (a w nieco węższym zakresie również cudzoziemców) wobec prawa 

Chodzi przy tym jedynie o równość formalną, a nie rzeczywistą - ekonomiczną.

Zasada praw podmiotowych

Podstawą korzystania przez ludzi z różnych dóbr są przysługujące im prawa o ustawowo zagwarantowanej treści. Dzięki nim podmioty stosunków cywilnoprawnych realizują swoje prawnie chronione interesy.

Wiąże się z tym zakaz nadużywania praw podmiotowych, czyli wykonywania tych praw z naruszeniem ich społeczno-gospodarczego przeznaczenia lub zasad współżycia społecznego.

Zasada autonomii woli stron

Każdy podmiot prawa cywilnego (osoba fizyczna lub prawna) może własną mocą kształtować swoje stosunki prawne, ale w granicach prawa, które są jednak bardzo szerokie (służą głównie ochronie interesu publicznego i powszechnie akceptowanych zasad moralnych). Instrumentem dla realizacji tej autonomii są czynności prawne, w tym umowy. W zakresie zaś zobowiązań obowiązuje zasada swobody umów, zgodnie z którą strona może swobodnie decydować o tym, czy i z kim zawrze umowę oraz jaka będzie treść tej umowy.

Wiąże się z tym potrzeba przyznania wszystkim podmiotom prawa cywilnego zdolności do czynności prawnych (czyli możności kształtowania własnej sytuacji prawnej - nawiązywania, zmiany i rozwiązywania stosunków cywilnoprawnych, których podmiotem jest dana osoba - mocą swego oświadczenia woli). W przypadku jednak osób fizycznych podlega ona w pewnych okolicznościach ograniczeniu lub wyłączeniu - na jednakowych dla wszystkich zasadach - ze względu na określone prawnie przyczyny naturalne (wiek, choroba psychiczna, upośledzenie umysłowe) - dla ochrony tych osób.

Zasada ochrony dobrej wiary

Chroni ona zazwyczaj tego, kto działa w mylnym, ale usprawiedliwionym przekonaniu co do uprawnień tego, od kogo nabywa (zwłaszcza odpłatnie) rzecz czy inne prawo. Zasada ta służy ochronie zaufania podmiotu do składanych im oświadczeń woli czy innych doniosłych prawnie zachowań oraz zapewnieniu pewności obrotu prawnego.

Zasada łagodzenia rygoryzmu prawa przez klauzule generalne

Chodzi o wprowadzanie do przepisów prawnych pojęć o dość szerokim niedookreślonym zakresie znaczeniowym (np. klauzula zasad współżycia społecznego, dobrych obyczajów, dobra dziecka), które umożliwiają  "elastyczne" stosowanie tych przepisów - z uwzględnieniem okoliczności konkretnego wypadku. Klauzule generalne stanowią "wentyl bezpieczeństwa" (przede wszystkim przy rozstrzyganiu sprawy przez sąd) w sytuacji, gdy zastosowanie przepisów mogłoby w danej sytuacji prowadzić do niesłusznych rozstrzygnięć.

Zasada jednakowej ochrony każdej własności

Chodzi o to, by prawo tak samo chroniło uprawnienia każdego właściciela (np. państwa, osoby prywatnej) i to bez względu na przedmiot własności. Wiąże się z tym:

• postulat pełnej ochrony własności i jednolitego ukształtowania instytucji własności,

• zasada dziedziczenia majątku (dzięki której majątek osoby zmarłej nie staje się majatkiem niczyim ani nie przechodzi na państwo, lecz przypada jej spadkobiercom testamentowym lub ustawowym),

• uprawnienie do słusznego odszkodowania w razie wywłaszczenia. 

Już Konstytucja RP statuuje zasadę ochrony wszelkich majątkowych praw podmiotowych.

Zasada ochrony praw cywilnych przez niezawisłe sądy

Tylko na mocy przepisu szczególnego to zadanie może być powierzone w pewnym zakresie innym organom. Ponadto stosowanie samopomocy jest dopuszczalne jedynie wtedy, gdy tak stanowi przepis szczególny - w pozostałym zaś zakresie jest niedozwolone.

Zasada cywilnej odpowiedzialności za długi

Zgodnie z nią, dłużnik odpowiada za swe zobowiązania całym swoim majątkiem. Ograniczenia tej zasady m ogą być wprowadzane tylko na mocy szczególnych przepisów.

Zasada odpowiedzialności za szkodę

Ten, kto wyrządził drugiemu szkodę ze swej winy, a w przypadkach w ustawie przewidzianych także bez winy, jest zobowiązany do jej naprawienia.

Podstawa prawna:

• Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej z dnia 2 kwietnia 1997 r. (Dz.U. 1997 r., Nr 78, poz. 483);
• ustawa z dnia 23 kwietnia 1964 r. - Kodeks cywilny (Dz.U. 1964 r., Nr 16, poz. 93, ze zmianami);
• ustawa z dnia 25 lutego 1964 r. - Kodeks rodzinny i opiekuńczy (Dz.U. 1964 r., Nr 9, poz. 59, ze zmianami);
• ustawa z dnia 6 lipca 1982 r. o księgach wieczystych i hipotece (tekst jednolity: Dz.U. 2001 r., Nr 124, poz. 1361, ze zmianami);
• Ustawa z dnia 17 listopada 1964 r. Kodeks postępowania cywilnego (Dz. U. 1964 r., Nr 43, poz. 269, ze zmianami)

A.J.
Zespół e-prawnik.pl