Odpowiedzialność cywilna dłużnika - stan prawny aktualny do dnia 30 września 2003 r.

Na początku tej porady należy przedstawić relację dług – odpowiedzialność i określić jakie są rodzaje odpowiedzialności, aby dalsze wywody były zrozumiałe.

Odpowiedzialność osobista i rzeczowa.

Odpowiedzialność wiąże się z obowiązkiem pokrycia długu, z przymusową realizacją świadczenia. Zwykle odpowiedzialność wywodzi się z długu i występuje łącznie z nim, jednakże odpowiedzialność nie może być utożsamiana z długiem. Niekiedy bowiem te pojęcia muszą być rozpatrywane oddzielnie (istnieje odpowiedzialność bez długu – na przykład zobowiązania naturalne i dług bez odpowiedzialności). Istnieje wreszcie odpowiedzialność za cudzy dług (na przykład odpowiedzialność osoby, która nie jest dłużnikiem osobistym wierzyciela, a zabezpieczyła dług hipoteką lub zastawem).
Odpowiedzialność może być:

• osobista – ten rodzaj odpowiedzialności polega na tym, że jest ściśle związana z obowiązkiem świadczenia – odpowiedzialność ta jest majątkowa i co do zasady nieograniczona. Dłużnik odpowiada tutaj całym swoim majątkiem i to zarówno teraźniejszym, jak i przyszłym. Wierzycielowi w związku z odpowiedzialnością osobistą służy natomiast wybór pomiędzy przedmiotami majątkowymi, a w przypadku zbiegu odpowiedzialności każdy z wierzycieli uzyska zaspokojenie częściowe.
• rzeczowa – ta odpowiedzialność z kolei jest wyodrębniona od obowiązku świadczenia – jest następstwem pewnych czynności prawnych – na przykład ustanowieniem hipoteki czy zastawu. Jak już wspomniano odpowiedzialność rzeczowa może się sprowadzać do zabezpieczenia cudzego długu, jednakże może również zabezpieczać dług własny. Gwarancją zaspokojenia wierzyciela jest tutaj nie majątek dłużnika, ale pewien oznaczony przedmiot majątkowy.

Z odpowiedzialności osobistą i rzeczową wiązało się w prawie upadłościowym kilka regulacji – na przykład aż do 2 stycznia 1998 r. nie można było zgłosić do masy upadłościowej takiej wierzytelności, za którą upadły odpowiadał jedynie rzeczowo (zabezpieczając cudzy dług i nie będąc w ogóle dłużnikiem osobistym). Obecnie zgłoszenie może nastąpić zarówno, jeżeli upadły jest odpowiedzialny osobiście, jak i wtedy gdy jest odpowiedzialny rzeczowo.

Odpowiedzialność cywilna może się wiązać z przymusowym wykonaniem zobowiązania, z obowiązkiem odszkodowawczym, a nawet niekiedy z sankcją nieważności czynności cywilnoprawnej.

W niniejszej poradzie skupimy się na odpowiedzialności osobistej – cywilnej dłużnika w postępowaniu upadłościowym, która wynika z niedopełnienia obowiązku zgłoszenia wniosku o ogłoszenie upadłości.

Obowiązek zgłoszenia wniosku o ogłoszenie upadłości.

Pierwszą przyczyną ponoszenia przez dłużnika odpowiedzialności jest zaniedbanie obowiązku przewidzianego w prawie upadłościowym, który to obowiązek polega na tym, że reprezentant przedsiębiorcy, który zaprzestał płacenia długów, jest zobowiązany zgłosić wniosek o ogłoszenie upadłości w terminie dwóch tygodni od dnia, w którym majątek nie wystarcza na zaspokojenie długów. Do zgłoszenia wniosku o ogłoszenie upadłości jest zobowiązany przedsiębiorca, który zaprzestał płacenia długów. Jeżeli upadłość dotyczy przedsiębiorcy będącego osobą prawną oraz znajdujących się w stanie likwidacji spółki jawnej, partnerskiej, komandytowej oraz komandytowo-akcyjnej to obowiązek powstaje również wówczas, gdy ich majątek nie wystarcza na zaspokojenie długów. Postępowania o ogłoszenie upadłości nie wszczyna się jednak z urzędu – należy złożyć odpowiedni wniosek w sądzie.

Odpowiedzialność odszkodowawcza w związku z niedopełnieniem obowiązku zgłoszenia upadłości.

W związku z niedopełnieniem obowiązku zgłoszenia wniosku o ogłoszenie upadłości powstanie przede wszystkim odpowiedzialność za szkodę wyrządzoną wierzycielowi – to znaczy za zmniejszenie się majątku upadłego w stopniu zezwalającym na mniejszy zakres zaspokojenia albo uniemożliwiającym uzyskanie jakiejkolwiek części wierzytelności.

Jest to odpowiedzialność osobista i w tym przypadku nie będzie ona ograniczona do masy upadłości. Obowiązek odszkodowawczy będzie bowiem spoczywał nie na dłużniku (upadłym), ale na jego reprezentantach i likwidatorach.

Odpowiedzialność odszkodowawcza będzie się wiązała z koniecznością ponoszenia winy przez tych reprezentantów – jeżeli nie będą ponosić winy, to będą zwolnieni od odpowiedzialności. Ponadto pomiędzy powstałą w majątku wierzyciela szkodą, a niedokonaniem obowiązku przez reprezentantów musi zachodzić związek przyczynowy. Jeżeli obowiązku nie dopełniło kilka osób, ich odpowiedzialność jest solidarna. Ciężar dowodu – wykazanie zaistnienia szkody, związku przyczynowego i winy spoczywa na wierzycielu, który tę szkodę poniósł.

Rozpoznawanie spraw, które wynikną z niedopełnienia obowiązku i wyrządzenia wierzycielowi szkody odbywają się w odrębnym postępowaniu (procesowym), które prowadził będzie sąd gospodarczy właściwy rzeczowo i miejscowo według ogólnych przepisów postępowania cywilnego.
Należy dodatkowo nadmienić, że za niewypełnienie obowiązku poinformowania o upadłości odszkodowania można dochodzić także wówczas, kiedy postępowanie upadłościowe w ogóle nie zostało wdrożone. Nie wpływa to na zakres kognicji sądu oraz ciężar dowodu spoczywający na wierzycielu. W celu utrzymania się ze zgłoszonym roszczeniem musi on wykazać, że na skutek zaniechania wypełnienia obowiązku zgłoszenia wniosku o ogłoszenie upadłości zmniejszył się majątek upadłego w stopniu zezwalającym na mniejszy zakres zaspokojenia albo uniemożliwiającym uzyskanie jakiejkolwiek części wierzytelności.

Postępowanie w sprawie zakazu działalności w związku z niedopełnieniem obowiązku zgłoszenia upadłości.

Kto nie wykona obowiązku zgłoszenia wniosku o ogłoszenie upadłości, zostanie pozbawiony prawa prowadzenia działalności gospodarczej na własny rachunek oraz pełnienia funkcji reprezentanta lub pełnomocnika przedsiębiorcy, członka rady nadzorczej i komisji rewizyjnej w spółce akcyjnej, z ograniczoną odpowiedzialnością lub spółdzielni. Pozbawienie prawa prowadzenia działalności i pełnienia wymienionych funkcji następuje na okres od dwóch do pięciu lat. Odpowiedzialność ta jest uzależniona od zaistnienia przesłanki winy po stronie zobowiązanego do wypełnienia obowiązku zgłoszenia wniosku o upadłość.
Postępowanie w sprawach o pozbawienie prawa prowadzenia działalności gospodarczej sąd wszczyna z urzędu. W sprawach orzeka sąd prowadzący postępowanie upadłościowe. Sąd wydaje postanowienie po przeprowadzeniu rozprawy. Od postanowienia sądu o orzeczeniu zakazu służy apelacja.

Rejestr dłużników niewypłacalnych

Osoby, wobec których orzeczono zakaz podlegają wpisowi do rejestru dłużników niewypłacalnych. Sąd rejestrowy obejmujący swoją właściwością obszar właściwości sądu, który orzekł zakaz dokonuje wpisu do rejestru dłużników niewypłacalnych niezwłocznie po uprawomocnieniu się postanowienia. Po upływie okresu, na który zakaz został orzeczony (czyli maksymalnie po upływie pięciu lat), sąd rejestrowy z urzędu wykreśla wpis z rejestru dłużników niewypłacalnych.

Pamiętaj, że:

• Odpowiedzialność cywilna przedstawiona w tej poradzie jest odpowiedzialnością szczególną za niedopełnienie pewnych obowiązków i w związku z tym jest uregulowana na zasadach prawa cywilnego. W stosunku do zobowiązań upadłego (wierzytelności, które podlegają zaspokojeniu), w prawie upadłościowym odpowiedzialność upadłego jest jednak ograniczona – po pierwsze zaspokojenie wierzycieli może nastąpić tylko z wyodrębnionej masy (masy upadłości), a po drugie istnieje pewna kolejność zaspokajania wierzycieli z masy upadłości (kategorie) i jeżeli suma przeznaczona do podziału nie wystarcza w całości na pokrycie wierzytelności, należności dalszej kategorii będą zaspokajane dopiero po całkowitym zaspokojeniu należności należącej do kategorii poprzedniej. Dopiero w obrębie danej kategorii następuje powrót do zasady ogólnej i gdy majątek nie wystarcza na zaspokojenie wszystkich wierzycieli danej kategorii – każdy z nich uzyska zaspokojenie częściowe.
• Stan prawny aktualny do dnia 30 września 2003 r. w związku z utratą mocy obowiązującej rozporządzenia Prezydenta Rzeczypospolitej z dnia 24 października 2003 r. Prawo upadłościowe (Dz.U. 1991 r. Nr 118, poz. 512 ze zm.).

Podstawa prawna:

• Rozporządzenie Prezydenta Rzeczypospolitej z 24 października 1934 r. Prawo upadłościowe. (Dz. U. 1991 r., Nr 118, poz. 512 ze zmianami).

Michał Włodarczyk

Radca Prawny

Zajmuje się sprawami osób fizycznych jak również przedsiębiorców. Posiada rozległe doświadczenie w poradnictwie w sprawach życiowych osób fizycznych jak również profesjonalnych problemów prawnych przedsiębiorców. Bazując na swoim doświadczeniu skutecznie doradza w sprawach osób fizycznych jak i przedsiębiorców zawsze dbając o praktyczną stronę problemów prawnych z jakimi zwracają się do niego jego klienci.